СтIал Сулейманан – 155 йис

ЧIехи шаирдин уьмуьрдикай важиблу делилар гьат­навай и макъала урус чIалал («Среди односельчан:­ жители Ашага-Стала о Сулеймане Стальском») саки­ 50 йис вилик «Советрин Дагъус­тан» журналдиз акъат­­най. Кьилди чкаяр маса авторри гзаф сеферра иш­лемишнаватIани, ам я са кIва­тIалда, я периодикадин са изданида чап хъувур дуьшуьш чаз чидач. Гъ. Са­ды­къидин макъала чна куьруь авуна гузва.

___________________________________________

СтIал Сулейман тахминан 1895-йисуз Шерифахуь­ряй тир Жинетханан руш Мариятал эвленмиш хьана. Жинетхана­, чуьруькриз акъатна, бег яна кьена­. Ам вири хизанни галаз­ Сибирдиз суьргуьнна. А чIавуз Мариятан пуд йис тир, ватандиз ам цIукьуд йисалай хтана. Адаз урус чIал хъсандиз чидай­, урус халкьдин ацукьун-къарагъунин культурадайни ада гзаф крар вичихъ галаз Агъа СтIалдал гъана. Месела, адал къведалди ина садани салан майваяр битмишарзавачир. Вичин кIвалин вилик сифте яз къизилгуьлер­ ва маса цуьквер цайи­дини Марият тир. Адалай чешне къачуна, Сулейма­нан дус­тарини — Битал Арухова, Айда Сефижикъулиева, Абду­лалим Абдулалимова — салар кутаз эгечIна. Мариятан ученик­ Айда Сефижикъу­лиевакай, са кьадар вахтар алатайла, Агъа СтIал­рин колхозда майвачийрин сад лагьай бригадирни хьана.

Сулейманахъни Мариятахъ 16 аял хьанай, абурукай­ цIуд гьеле дидедал чан аламаз кьенай. Марият вич 1925-йисуз рагьметдиз фена.

XIX асирдин эхирра Агъа СтIал­дал цIикьвед туьквен алай. Алверчийри сада муькуьдан крар чIурун патал тийир кьуьруьк авачир. Ингье ахьтин эдебсуз агьвалатрикай сад. Ж. Сеидова хуьруьн суддиз гуя вичин туьквен атIай Серкер Къадировалай арза гана. Суд хуьруьн майдандал физвай. Майдандин юкьвал акъвазнавай Къадирова къазидин суалриз жавабар гузвай. Къазиди шариатдин вири къайдайрал амал авун истемишзавай. Тахсиркардини адан яш тамам хьанвай пуд мукьва касди Къуръандал кьин кьун лазим тир. Амма Къадирова кьин кьадай арада адан халу Абдул суддилай катна хъфена.

Къадиров яргъал дагъдин Тителрин хуьряй атанвайди­ тир. Агъа СтIалдал адахъ маса мукьва-кьилияр авачир. Гьавиляй къазиди, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена, лагьана:

— Авани гьахъ гвай мусурманрикай тителви Къадиран хва Серкеран паталай кьин кьадайди?

— Заз ихтияр це! — бирдан жегьилдин хци сес акъатна. Къазидин столдив жуьрэтлу камаралди Сулейман атана.

«О, за вуч авуна, низ за руш гана!» — гуьгъуьналлаз дишегьлидин агь-сузадин ванни акъатна. Ам Сулейманан ирандиде Селми тир. Марията ам секинарна: «Акъваз, я бах, Сулейманаз чизвайди я вичи вуч ийизватIа».

— Жемятар! — лагьана Сулеймана. — Кьин за кьадач, угъри вуж ятIа чириз куьмекда.

Ахпа ана гьикI хьанайтIа лугьун четин я, амма судья Омар Темировахъ галаз Сулейман Сеидоврин кIвализ фена. Ана абуру кандудилай тIваларикай хранвай къалпагъ алудна, анай иесидин туьквендай «чуьнуьхнавай» недай затIар акъудна.

Сулейманан къилих ачухарзавай ихьтин агьвалатни хуьруьнвийрин рикIел алама. Адахъ Шагьэмир Гьамзатов лугьуз дуст авай. Зегьмет чIугвадай ва жумарт итим тир, гьар йисуз гатфар яцIа гьатайла, ада агъсакъалар илифардай, са куруна авай таза виртни са биргенд вилик эцигна, абур къунагъламишдай. Амма 1924-йисуз Шагьэмира вичин и адет тамамарнач. Сулейманан кьилив атай ада агъсакъа­лар кьабулиз хвенвай гьер йифиз квахьайдакай лагьана. Сулейман вичел кьил чIугваз атанвай Абдурагьим Саидовахъ галаз ацукьнавай. Мугьмандихъ элкъвена, Сулеймана жузуна:

— Чавай угъри жагъуриз жедани?

Абдурагьима жаваб гана:

— Бажагьат, угъри къуншийрикай сад хьун герек я, Шагь­эмир хуьруьн атIа кьиле яшамиш жезва. Чаз угъри гьикI чир хьурай?

Сулейман адахъ галаз рази хьанач:

— Къавурмишнавай якIун ниди угъри вуж ятIа чирда, гьавиляй ам Шагьэмиравай яргъа сад я, адан къуншийрикайни сада угъридиз гьер тухуз куьмекна.

Сулеймана абурувай чпин хуьруьнви Шихмурадан дус­тар вужар ятIа чидани лагьана хабар кьуна. Шагьэмираз такIан хьана: бес Шихмурадал шак гъиз жедач, ам адан имидин гада я.

— Угъриди хайи дидедиз инсафдач, — лагьана Сулеймана. — Манаф Эврезан хайи хтул тир, ятIани ада са гьинай ятIани атанвайбуруз халудин балкIанар чуьнуьхиз куьмекна. Рачаба вичин имидин гада ТIагьирмирзедин гамиш чуьнуьхайди я. Эхиримжи пуд-кьуд йисуз ихьтин крар виликандалай гзаф жезва. Пуд кас яна кьена, абурукай сад дишегьли, къанлуяр жагъанач. Чуьнуьхунарни жезва, угърияр жагъизвач. ИкI гьикьван давам хьурай? Чи къайгъу чна авуна кIанда.

Шагьэмира вичин шак къвезвай са шумуд касдин тIва­рар кьуна. Сифте абурукай сад — Жават Разаханов жа­гъу­рун кьетIна. Амни атайбуруз вичин багъда ксанваз жагъана. Ксанвайди бейхабар ахварай авудна, Сулеймана векъи ванцелди эмирна:

— Фад инал гьер хкваш!

Кенефдин кьил квахьай Жавата гьер вичи тухвана ту­кIур­ди хиве кьуна, адан жендек чуьнуьхнавай чкани къалурна.

Гьа икI Сулейман кьиле аваз хуьруьнвийрин са десте хуьре жезвай чIуру крарин вилик пад кьаз алахъзавай.

1922-йисуз кьасумхуьруьнви элдин арада гьуьрмет авай чату­хъан Жамалдин Устаева вичин дуст Сулейманаз жегьил гамиш багъишна. Сулейманан майишат чIехиди тушир. Ада са тIимил чил кирида кьазвай. Гьа тIимил чилел кIвалахун па­тални кутIундай маларин жуьт герек тир. Амни  гьа вичихъ хьиз са гамиш авай лежбер Буба Гьайдарханов уртахар хьана.

Садра Бубади арабада­ аваз регъвяй гъуьр хкизвай. Гьал­чIай, цуру зулун югъ, рекье ме­тIе­рай ядай кьар. Гуьне­дикай цIуьд­гъуьнай Сулейманан гамишдин кьулухъ галай кIвач хана. Маса чара тахьайла, ам тукIуниз мажбур хьана.

Хабар агакьайла, Сулеймана гамиш тукIур чкадал тади авуна.

— Сулейман, — лагьана айибди чин кузвай Бубади, — ви ту­кIурдан чкадал зи гамиш вахчу жуваз.

— Ваъ, Буба, зав жуван тукIур гамиш вахце, — жаваб гана Сулеймана. — Вун вири уьмуьрда кутIундай малар гваз вердиш я, зун гамиш гвачизни кьиле фида. Зи хци, Мегьамед-Юсуфа, Огнида кIвалахзава, ада са тIимилар пул къазанмишда. Як маса гайилани, са вуч ятIани гъилиз хкведа. Гатфарихъ маса гамиш маса къачун хъийида. Зи аяларни вибурулай чIехи я, куьмек я, вахъ гьеле куьмек авач.

Агьвалат и жуьреда акьалтI­нач. Гуьгъуьнин юкъуз хуьруьнвияр, виликамаз малумарнаваз, майдандал кIватI хьана­.

— Жемятар! — абурухъ элкъвена­, рахана хуьруьн школа­дин заведующий Нажмудин Магьмудов. — Вад виш кIвал авай чи хуьре савадлу ксар тупIаралди гьисабиз жеда. Чи аялри кIелзавач, вучиз лагьайтIа, школадин дарамат авач. Медресадин а къазма бес жезвач. Государстводи чаз мектеб эцигиз куьмек гуда, анжах низ чида а куьмек мус агакьдатIа. И четин гьалара чун вил алаз ацукьна жедач. Мектеб эцигиз заз квевай куьмек кIанзава.

Муаллимдиз жаваб хьанач, кIватI хьанвайбур киснавай. Ахпа абурун арада къизгъин жезвай рахунар кьиле фена. ЦIийи советрин школа? Ам гьихьтинди я, вуч патал я? А кIелунри фу гудани? Гзафбуруз и кар хуш тушир. Сифте вилик экъечIайди Сулейман хьана. Гъиле авай пул квай яйлух муаллимдал яргъи авуна, ада лагьана:

— Нажмудин, им гамишдин як маса гана хьайи пул я. Гьикьван аватIа, гьисабиз зун агакьнач, жува гьисаба. Им зи куьмек хьурай мектебдиз.

— Ина 75 манатни 50 кепек ава, Сулейман халу, — лагьана пул гьисабай муаллимди. — Гзаф тушни, вахъ хзан галайди я.

— АкI жедайди туш, — чкадилай гьарайна Сулейманан бажанах Агьмед Рамазанова. — Адан хизандихъ вад гирванка­ якни агакьнавайди туш. Сулеймана, тум какур нажахди­ хьиз, гьамиша патахъ язавайди я. Са вад-цIуд манат тур, амайди вахце адав. Адан пабни аялар гад амай кьван кIвачел алачиз къекъвейди я.

— Агьмед, — инсанрин арадай экъечI хъувуна Сулейман, — на зи аялринни папан дерт чIугвамир. На лагь, жемятдин и кIвалахдиз жува гьикьван пул гузватIа.

Рамазан къя хьана, килигиз амукьна. Ахпа ада лагьана:

— Эгер вуна, бажанах, ви кесибвилиз килиг тавуна, 75 манат гузватIа, завай адалай тIимил гуз жедач. Гьа гьакьванди кхьихь.

— Са гамишни цIуд араба къванер зи пай кхьихь! — чкадилай гьарайна Осман Рамазановани.

— Гьакьванди зи патайни! — гуьгъуьналлаз ван акъатна Билал Арухован.

— Жемятар, — халкьдихъ элкъвена лежберрин комитетдин председатель Агъакерим Шагьмарданов, — зун кесиб кас я, квез чидайвал, захъ гамишар авач. Зи патай кьве вацран мажиб кхьихь.

— Гьакьванди зи патайни! — лагьана сельсовет Гьабибуллагь Алхасова.

Гьа икI вири хуьруьнвийри цIийи школа эцигуник чпин пай кутуна.

1926-йисан 1-сентябрдиз цIийи школадиз хуьруьн маса аялрихъ галаз Сулейманан гъвечIи гада Мусаибни фенай.

— 1937-йисан ноябрдин эвелра, — рикIел хкизва Гь.-М. Салигьова, — Сулейманан гьалар пис хьана. Адан вичин тIа­лабуналди, а йикъара зун адавай къакъатзавачир.

— Гьажи-Мирзе, тавакъу я, зи аялриз эвера, — лагьана ада са пакамахъ. — Заз веси ийиз кIанзава.

Рухваяр чпин сусарни рушар, гъуьлерни галаз кIвалин чилел бубадиз абурун чинар аквадайвал ацукьна. Столдихъ чка кьур Мусаиб бубадин гафар кхьиз кIвачин хьана.

— Вун зи чIехи хва я, — башламишна бубади, Мегьамед-Юсуфаз килигна. — Зун валай гьамиша рази яз амукьайди я. ЦIуд аял за сурариз тухвана. РикI туькьуьл вахтара вун гьамиша зи патав хьана. Жедай крар я, за ваз къургъарни гана, вун инжиклуни авуна. Белки, рикIин къеняй вуна зазни экъуьгъунар авуна жеди. ЯтIани ви чинал заз гьамиша юмшагъ хъвер акурди я. Заз чида, зи хва, ви рикI чIехиди я, вуна бубадилай гъил къачу.

— Зун вавай багъишламишун тIалабиз гьазур я, буба, — лагьана Мегьамед-Юсуфа. — Тахсирар зибур тир, вучиз лагьайтIа, чи хизан авай четин гьалариз за хъсандиз фикир гузвачир.

— Ибур вири алатай крар я, зи хва, — давамарна бубади. — Гила дикъетдивди заз яб це. Вал чIехи ихтибарна, вун багъманчийрин бригадирвиле эцигнава. Гила ви кIвачихъ цIуд жуьтуьнилай гзаф кутIундай малар, цIудралди гектарар бегьердал атанвай багълар гала. Ваз колхоздин гьамбардиз гъил вегьедай мумкинвални ава. АкI ийиз тахьуй! РикIел хкваш, сад­ра вун гъвечIизмайла, вуна, жибинар ацIурна, кIвализ­­ чара­дан салай кIерецар хканай. За вав абур гьа гъайи чкадиз хутахиз тунай. Чарадан малдалди жув бахтлу­ ийиз­ алахъмир. РикIелай алудмир, вал ихтибарнавайдак дуьнья­дикай пай атIанвай къарийрин, Мислиматанни Периназан, етим хьанвай­ Бедеванни, Алиметанни, Къазимегьамеданни­ паяр­ ква. Чараданди, балугъдин кIараб хьиз, туьтуьна акIидай затI я.

— Халкьдин малдиз темягьзавай кас жанавурдиз ухшар я, — давамарна ада. — Кач жанавурди йиса кьведра шарагар хазва, гьар сеферда — ругудалай цIикьведалди. Буба жанавурдихъ галаз санал ада абур хуьзва. Жанавур, чи Куьре­дин тамарин иеси, къуватлу я. Къачун чна, яц уьлегьандиз­ аватна. Анай ам са гужа-гуж цIуд итимди акъудда, рехи вагьшиди — кьилди вичи. Жанавур виридаз такIан я, вучиз лагьайтIа, ада чараданди незва. Ракьара гьатай жанавур чубанри лашаралди гатана рекьида… Хеб къачун чна, а кесибдин кьилел вири бедбахтвилер къвазва, вучиз лагьайтIа, адаз кичIеда. Вичин залум кьисметди ам жанавурдилайни гзаф кузва жеди. КичIевал пехъивилелайни пис я. Гьавиляй лугьузва за квез: дамах къачун тавуна, яшамиш хьухь…

Сулеймана кьил хъуьцуьгандал эцигна, дериндай ухьт аладарна. Адан вилер заландиз акьал жезвай. Са легьзеда къарагъна, бубадин кьилихъ атай Мегьамед-Юсуфа рекъиз­вай бубадин пелез темен гана. Хцин гъилерин чимивал гьиссай Сулеймана вилер ахъай хъувуна.

— Буба патал, — лагьана ада, — виридалайни чIехи дерт хцин вилерал накъвар акун я. Мирзе-Юсуф, ви вилерал алай и накъвари зун шадарзава. Заз вун гагь-гагь инсаф тийижир инсан хьиз жедай. Инсафсузвал инсандин виридалайни чIуру хесет я… РикIел аламани, за ваз вуч авунайтIа, вуна Къадираз, «къураба» лагьана, экъуьгъна, адан рикI хайи­ла? Гьа йикъан нянихъ вун, вири рикIелай алатна, Къачабегахъни Зияудинахъ галаз кукIун хъувунай… Аялрин арада вун виридалайни къуватлу тир, гила абур валай къуватлу я. Абурукай муаллимар, масабурун кьиле акъвазнавайбур хьанва. Вун… Жува фикир ая, вакай вуч хьанватIа… Чи девирда къуват илимди гузва. За зи вири аялрикай алимар хьуй лугьузвач. Заз куьн жуван гъилералди жуван фу къазанмишзавайбур хьана кIанзава. Мадни за лугьуда: гьикьван куьн халкьдин арада виниз акъатайтIани, амайбур квелай зайиф, усал яз гьисабмир.

Инал чандик квай шаирди Кир пачагьдикай негъил ахъай­на.

— Аял Кир садра адан тербиячиди вижеваз гатана. Пачагь хьайила, и кар рикIел хтай Кира тербичиядиз вичин патав эверна, адавай хабар кьуна: «Вучиз на зун акI инсафсуздаказ гатанай? Эгер дуьз жаваб тагайтIа, за ви кьил атIуда». Тербиячиди пачагьдиз жаваб гана: «Гьа аял чIавуз ви акьул аквазвай заз чизвай вакай гьеле жегьилзамаз пачагь жедайди. Гьавиляй заз кIанзавай ваз чир хьана инсафсузвал гьикьван чIуру затI ятIа». Пачагь жавабдилай рази яз амукьна… Ажузди агъуз вегьемир, адаз жедайвал куьмек ая.

Шаир мад зайиф хьана… Пуд лагьай юкъуз ам са гьал вич-вичел хтана.

— Бесханум, чан руш, заз са туьнт чай цуз, — тIалабна ада гъвечIи хцин сусавай.

Мусаиба мад ручка къачуна, ам, бубади лугьудай гафар хьайитIа, кхьиз  гьазур тир.

— Зи аялрикай са вав кIелиз таз алакьна залай, — лагьана бубади. — Эгер жедатIа, мадни кIел хъия. Анжах я судьядин, я прокурордин пеше къачумир. Вавай гьамиша законрал амал ийиз хьунихъ зи инанмишвал авач…

Сулейман яргъалди кисна, ахпа ада хълагьна:

— Гьава гьикьван хъсан я, Гьажи-Мирзе. Гила геж зул я. Къе Шалбуз дагъ капун юкьвал алайди хьиз аквазва.

Жизви виниз хьана, ада дакIардиз вил яна. Ахпа къаткун хъувуна, ачIугъар аладарай юзун авуна.

ЦIуд декьикьадилай Сулейман куьтягь хьана.

Гъалиб  Садыкъи

Таржума авурди — А. Омаров