Гьамга хьтин ирс

Гьар йисан 18-май чи инсанри, иллаки чIехи камалэгьли шаир  СтIал  Сулейманан  ирсинал рикI алайбуру, чIаланни литературадин, санлай милли культурадин суварин югъ хьиз вилив хуьз­ва, гьакI къейдни ийизва.

Шак алачиз, цIини и югъ чи республика патал сувариндаз элкъведа. ГьикI хьи, Сулейманан тIварцIи чун вири дуьньядиз машгьурна. А машгьурвал квадариз тежерди я.

Сулейман чи вуж ятIа, адакай марагълу келимаяр гзаф ксари­ лагьанва. И сеферда саки 35 йис идалай вилик, чIехи шаирдин 120­ йи­сан юбилейдихъ галаз алакъа­лу яз Дагъустандин халкьдин ­ ша­ир, вичин­ 100 йис тамам хьун цIи къейдзавай Расул Гьамзато­ва Да­гъустандин радиодай авур докладдай бязи къейдер мад сефер­да ри­кIел хкиз кIанзава. А рахунар чи газетдиз (а чIаван “Ком­му­нист”) гьазурайди, лезги чIалаз элкъуьрайди и цIарарин автор я.

Сулейманан ирс датIана авахьзавай гьамга булах хьиз я. Эгер  и чешме гьами­ша михьидаказ хуьн тавуртIа, ам рагъулариз алахъдайбурни хьун мумкин я. И кар тахьун патал чаз Сулейманан­ къадир хьун, чна адан ирсинин къуват, девлетлувал хуьн важиблу я. Лезги чIалан виридалайни михьи кагьрабаяр шаирдин эсерра гьатнава. Гьавиляй хайи чIалал ашукь гьар са кас Сулейманан шииратдиз вафалу хьун чарасуз я.

Мердали Жалилов

_________________________________________________________________________________________________________

Арифдарди — арифдардикай

Сулейманан жавагьирар

…Сулейманан тIварунихъ галаз алакъалу яз чи гьуьл генани дерин ва  гегьенш, дагълар лагьайтIа, генани кьакьан хьана. И кардай адаз рикIин сидкьидай чухсагъул!

Ам чIехи къанажагъ, культура авай инсан­ тир. Амма савадлувал авачир. Гзафбуру­ савадлу хьун къанажагълу хьун я лугьуз фи­кир­зава. Туш. Сулейманаз университет акьал­­­­­­тIарайвилин диплом авачир. Ада уьмуьрдин университет акьалтIарна.

1934-йис. Августдин чими вахт. Союзрин КIва­лин Колонный зал. Ина вири мугьманар Су­­лейманаз дикъетдивди килигзава. Хъи­цикь­­дин еке бармак ва  куьгьне чухва алаз, Президи­умда Горькийдин патав ацукьнавай и лап прос­той дагъви вуж я? Горькийди а чIа­вуз жа­ваб ганай: “ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейман!”

1935-йис. Дагъустандин делегация Москвада партиядин  ва гьукуматдин руководителрин — Сталинан, Орджоникидзедин, Микоянан патав гва. Гьар садавай гьалар гьикI ятIа, Да­гъустанда вуч хабарар аватIа жузазва. Сулеймана лугьузва: “Юлдаш Сталин, эгер жедатIа, вуна чи Герейханован тIвару­нихъ галай сов­хоздиз куьмек це”. Самурскийдиз, Сулейманан къвала гъил эцяна, ам акъвазариз кIан хьана. Чна адаз куьмекар чкадал жагъурда лугьузва. Амма Сулеймана вичин гаф давамарзава: “Къуй чаз Москвади куьмек гурай”.

А чIавуз, чаз чидайвал, Москвадай Герейханован тIварунихъ галай совхоздиз куьмек гунни авунай.

1936-йис. Сулейманаз, Дагъустанда сад лагьайдаз яз, Ленинан орден ганва. Адаз орден вахчуз Москвадиз Калининан патав эвернава. Делегациядик а чIавуз Дагъустандин алишверишдин наркомни квай. Кремлдиз фи­­далди вилик Сулейманаз лугьузва: ихьтин­ юкъуз вуна дамахдивди алукIнайтIа, хъсан тир. Вал лагьайтIа, куьгьне чухва, кIурт, шаламар ала. Сифте Сулейман маса парталар алукIиз разини хьана. Амма гьа Кремлдиз физ са шумуд декьикьа амаз, ада мад вичин куьгьне чухва, кIурт, шаламар ахлукI хъувуна. Завай зи парталриз аксивал ийиз жедач лагьана. Зун абурухъ галаз вердиш хьанва. Эвелни-эвел зун дагъви, Дагъустандин лежбер я, ахпа зун шаир я эхир. Ам вичин гьамишан парталар алаз Кремлдиз фена, лезги чIалалди вичин мани лагьана.

1937-йис, СтIал Сулейман СССР-дин Вер­­ховный Советдиз халкьдин депутатвиле кандидат яз къалурнава. Халкьдин векил, зегьметчийрихъ галаз гуьруьшмиш жез, лезги хуьрера къекъвезва. Гьа са вахтунда а йис вири уьлкве патал заландини тир. Чка-чкада гуьзле­мишни тавур законсуз гужар авун кьиле физвай. Сулейманан дустарикайни гзафбур къа­къатна. Абуруз “халкьдин душманар­”, “буржуазиядин миллетчияр” тIварар гана. Самурский, Коркмасов, Алибег Тахо-Го­ди ва ма­са къагьриманар амукьнач. Эффенди Капиев Дагъустандай экъечIна финиз мажбур хьана. Гьа и чIавуз Ломоносов, Сорокин хьтин­бур Сулейманавни агатна. Адаз “буржуазиядин миллетчияр” русвагьдай шиирар теснифунин буйругъ гузва. Сулеймана и кар хиве кьунач. И кардай ам вични басрухар-къурхуяр гуник акатна. “ГьикI? Гила вуна партиядин тапшуругъ тамамарзавач ман?” Амма Сулеймана яб ганач. “За шиирар жуван рикIин эмирдалди теснифзава. МасакIа завай са цIарни теснифиз жедач”, — жаваб гана ада.

* * *

…Гьуьлелай акьул дерин тир кас Тарки-Тау дагъдин ценерив гьуьлуьн къерехда кучукнава. Адан фикирар вири Дагъустандикай, Ватандикай, чи партиядикай тир. Гьар са цIарцIин дережани дагъларилай кьакьан тир.

Сулейман кечмиш хьана, амма кьенвач. Ам чи гьар садан рикIе ава, гьар са дагъвидихъ галаз санал ала. Ам гьар са халкьдихъ галаз хайи хва хьиз алакъалу я. Ам вири Да­гъустандин чIехи абур я. Сулейманан мани гьавиляй давам жезва, рекьин тийир адан авазри цIийи уьмуьр давамарзава, вири вахтара абуру цIийидаказ ван ийида.

Горькийди Дагъустандиз, Сулейманаз кхьенай: “Къуй куь халкьди куьн хуьрай”. Су­леймана чун хвена, чна ам хуьзва. Вири жуьре цIаярай, тIурфанрай экъечIиз, цIуд йисара хуьзва. Виш йисарани икI жеда…

* * *

Гьар са дагъвидин кIвални къе Агъа СтIал­дихъ, СтIал Сулейманан райондихъ галаз алакъалу я. Чакай рахайтIа, чун, Дагъустандин­ вири шаирар Сулейманан райондай, Агъа СтIал­дилай я. Вучиз лагьайтIа, инаг поэзиядин­ Мекка я. Дагъустандин литературадин Эллада я.

* * *

Завай мукьвал-мукьвал, ваз Сулейман акунани лугьуз, хабар кьада. За, ам  акунач лугьуз, рикIивай гьайиф чIугвазва. Гьа са вахтунда завай вичин сес анжах са лентинал, вични Москва себеб хьана кхьенай, алама­тIани, Сулейман заз акунач, адан ван хьанач лугьуз жезвач. Писателрин съезддал рахай адан сес ама. И сес чаз датIана ван жезва.  Чи япара ава. Ам поэзиядин сес я. Адаз яб гуз, ина зурба ашукьдин садрани туьхуьн тийи­дай сесиникай фикирзава.

Сулейман кучукдайла, зун авачир. Амма зи кIвале зун сифте яз шехьна. Им чIехи дерт, еке къакъатун тир. Зи буба, зи рикIел алама, зи кIвал, хизан, хуьр Сулейманахъ галаз кIе­ве­лай алакъалу я. Чи кIвалени адан мугьманар хьана лагьана ваъ. А мугьманар чиниз гьакъикъатдани адан теклифдалди къвезвай. Им хьайи кар я. Мугьманри чаз адан мецелай саламар агакьардай.

Зи бубани адахъ галаз лап кIевелай дустар тир. 1934-йисуз, зи рикIел алама, чи кIва­лиз бубади, лап багьа савкьат яз, СтIал Сулейманан шииррин ктаб хканай. Адал аламатдин автограф алай: чернилдай кьежирна, илиснавай Сулейманан тупIарин шикил. Эхь, ада кхьидачир, ада мани лугьудай.

Чи писателрин Союздин кIвале СтIал Сулейманан, Гьамзат ЦIадасадин, АбутIалиб Гъа­фурован портретар куьрсарнава. Са сеферда жегьил писателрикай — авангардистрикай, вичихъ образование авай, амма хайи чIал рикIелай алатнавай сада, вичиз вич иллаки бегенмиш яз, кьилел тIес алаз, хуруда галстук аваз, чи яшлу писателрикай садавай­, зи рикIел алама, халкьдин шаир Юсуп Хаппа­лаевавай хабар кьуна: “Кьилел хъицикь алай и чубан вуж я?” Юсуп Хаппалаева, гежел ве­гьин тавуна, за къени а жавабдал гьейранвал­зава, а дамахар гвай жегьилдиз лагьа­на: “А чубандихъ и вун хьтин хипер агъзурар авай…”

Ихьтин жаваб вичин халкьдин адетрив, яшлу несилрин рекьив, халкьдин тарихдив, руьгьдив, къанажагъдив гьуьрметсуздаказ эгечIзавай гьар садаз гана кIанда. Чна масакIа жаваб садазни гунни ийидач.

Гьеле А.Дюмади лагьанай: “Савадсуз и дагъвийрин ахлакь ва культура савадлувал вилик фенвай европавийрилай хейлин вине ава”. Гагь-гагь икIни жедайди я!

* * *

… Гьамзат ЦIадасади Сулейманаз цIуд­ралди вичин шиирар бахшна. Гьам адал чан аламаз, гьам кьейидалай кьулухъни. Адан ктабар таржума авуна, биография кхьена. Чаз амай шаиррихъ галаз санал Сулейман хуьнин веси туна. И кардалди за жув бахтлу кас яз гьисабзава.

Зи бахтлувилихъ мад са себеб ава. СтIал Сулейманахъ адавай садрани чара тахьай чуьнгуьр авай. Вичин чIалар теснифдайла, адан гъиле а чуьнгуьр жедай. Уьмуьрдин эхирдай ада а чуьнгуьр, ядигар яз, вичин рикI алай дуст ва переводчик Эффенди Капиеваз багъишна: “Ма, Эффенди, на и чуьнгуьр гваз Дагъустандиз мани лугьун давамара”.

Капиеван кIвале а чуьнгуьр лап багьа ядигар яз хуьзвай.

Зи кIвалени гзаф савкьатар, ядигарар, яргъал уьлквейрай гваз хтай шейэр ава. Ам­ма са шумуд йис идалай вилик Эффенди Ка­пиеван папа, вич Махачкъаладиз атайла, зи кIвализ, лап багьа ядигар яз, Сулеймана Эффендидиз гайи чуьнгуьр гъана. Идалай ба­гьа савкьат зун патал мад бажагьат жеда. Амма за ам юлдашрив вахкуда. Къуй абуру Сулейманан тIвар, машгьурвал, адан поэзия­дин рангар ва гьиссер, авазлувал ва сеслувал виш йисара садалай масадал агакьаррай…

* * *

Сулейманан чIехи бажарагъдин булахдай яд хъвайиди бахтлу кас я. Халис дагъви, да­гъус­танви хьун патал Сулеймана хьиз Дагъустандикай мани лугьуз чирна кIанда. Дагъустандин халкьарин дуствилин чешне вири дуьньядиз чешне я. И дуствал хуьнни чаз Сулеймана тунвай веси я. Къуй Сулейманан рекьин тийидай­ жавагьирри вирибур гьамиша гьейранаррай!

Дурнаяр

 

Гагь-гагь акI я заз, чи игит рухваяр,

Хтун тавур ивийрин серт чуьллерай­,

Кучукначир стхавилин сурара,

Дурнаяр яз хкаж хьанай гъетерал.

 

Абур къени, гьа вахтарлай яргъал тир,

Чи кьилелла, чпикай чаз хабариз.

Гьахьняй тушни, мукьвал-мукьвал пашмандиз­

Килигиз, чун секин жезва цавариз.

 

Исятдани аквазва, яд уьлквейрин

Хурушумрин циферикай дурнайри

Цав атIузва чпин жуьре жергейрив,

Чилел рекьер атIайвал чи рухвайри.­

 

Физва, физва цавай, хьел хьиз, секиндиз

Накь захъ галай дустар ва зи мукьваяр,

А жергейра ава бицIи араяр,

Белки, зазни анра чка жагъин зи.

 

Алукьда югъ ва дурнайрин цIир­гъерик

За сирнавда гьа икI вили гьуьмера,

Цаварилай къушран саягъ эвериз,

Виридаз квез, за турбуруз чилерал…

* * *

— Лагь, стха, вун гьихьтин цIа куз

Гьазур тиртIа жегьил чIавуз?

— КIанивилин дишегьлидин!

— Гьихьтин цIа вун гила ава,

Тежез сакIан дарман-дава?

— КIанивилин дишегьлидин!

— Инлай кьулухъ генани кун

КIанзавай ваз де гьихьтин цIун?

— КIанивилин дишегьлидин!

— Пишкешрилай вишра багьа

Куьн къимет ваз ятIа мукьва?

— КIанивилин дишегьлидин!

— Куь къарсурна, атай хьиз сел,

Куь хъиткьинна рикIевай хъел?

— КIанивили дишегьлидин!

— Де лагь, мад нив ийида пай,

Сес тавуна, рикIевай цIай?

— КIанивилив дишегьлидин!

— Бес квелди на, эй терс иви,

Яшарин цIиргъ куьтягьда ви?

— КIанивилив дишегьлидин!

 

Кифер

 

Ихьтин кифер, белки, маса

Авач жеди касдихъни са.

Абур ажеб кьунва сарас

Ви цIвелерив, эй азиз кас!

Гъалунивди, михьи ипек,

КутIуннава кьвед кьве дестек.

Авахьдай хьиз дагъдай булах,

Авахьнава кутаз дамах.

АцукьайтIа столдихъ вун,

Кифер чилел мумкин я хьун.

АчухайтIа йифиз нагагь,

Михьиз и тав кьада, валлагь!

Чида хьи заз, фида йисар,

Дегиш жеда жегьил рангар.

Агь, кIандай хьи, ажеб рикIиз,

АлакьдайтIа, саламат хуьз,

Ви киферин и къати загъ.

Виш йисара такур хьиз рагъ…

Таржумаяр — Мерд  Алидин

Расул Гьамзатов,

Дагъустандин халкьдин шаир