“Дуьнья философиядин емиш я”, — лагьана са камалэгьлиди. Адан мана тамамвилелди са философдивайни ачухариз хьанвач. ГьикI хьи, гьар са арифдардиз ам вичин жуьреда аквазва. Гьатта халкьдин лексикадани, чIалан къурулушдани “дуьнья” гафунин куьмекдалди синтаксисдин такьатар-ибараяр тIимил арадиз атанвач: къенепатан дуьнья, фикиррин ва я ве­ре­вирдерин дуьнья, гьайванрин алем, инсанрин алем, вири махлукьат. Ибур вири “дуьнья” гафунин хва­жамжам я.

Аквазва хьи, манадалди сад тир и фи­кир яшайишдин къатара жуьреба-жуьре рангаривди безетмиш жезва. И кар чаз неинки чи рахунри, гьатта эдебиятдин эсеррини тестикьарзава. Мисал яз, Кь.Саид, Е.Эмин, К.Абдуллагь ва С.Сулейман хьтин шаиррини дуьньядикай кхьенвай эсерар кIелай­тIа, малум жезвайди ам я хьи, зи фи­­кир­далди, Кь.Саид “кьисмет”, Е.Эмин “алем”, К.Абдуллагь “уьмуьр”­ ва С.Сулейман “мах­лу­кьат”­ манайра аваз дуьньядикай раханва:

“Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?”

(Кь. Саид)

“Фана я вун, дуьнья, садазни тахьай!”

(Е.Эмин)

“Амач, эллер, гьахъни дуван дуьньяда!”

(К.Абдуллагь)

“Иеси кьин тавур дуьнья

Вун алаш-булаш хьана хьи.

Зере кьванни чина гьая

Амачиз, угъраш хьана хьи”.

(С.Сулейман)

Амма тафаватлу са кар ава: С.Сулейманалай гъейри тIвар кьунвай авторар дуьньядиз гьарда вичин жуьреда къимет гуналди, чпин бейнида битмиш хьанвай манадин  кIалубдилай къецез экъечIзавач. С.Сулейман, лагьайтIа, алава яз, уьмуьрдин винел патан шикилдилай инсандин руьгьдин дуьнья тир диндин сергьятра гьахьзава ва ахлакьдинни намусдин терездалди а деринар алцумзава. Адан гъавурдани дуьз акьун патал кIелзавайдахъ еке кьатIун, дерин фагьум, ва уьмуьрдикай гегьенш чирвилер хьун чарасуз я. СтIал Сулейман А.Агъаева ва В.Тельпугова чпин са макъалада айсбергдив гьавая гекъигначир. Дугъриданни, къени чун шаирдин яратмишунрин дегьнейривай яргъа ама лагьайтIани жеда. ГьикI хьи, гьеле чи алимар, критикар-литературоведар гьа дуьнья вич кьван сирлу СтIал Сулейманан шииратдин вири терефар ачухариз агакьни авунвач. Иллаки яратмишунрин диндиз талукь хел. Авайвал ла­гьайтIа, и темадиз талукь яз про­фес­сор Гь.Гашаров вичин “Лезги литература. Тарих ва алай аям” ктабдин 419-чина и месэладал са тIимил акъвазнава.

Лезги литературада диндин месэла ахтармиш тавунихъ вичин делил авачизни туш. Советрин девирди и месэладиз фикир гун, иллаки адакай ачухдиз кхьин къадагъа авунвай. Лап гьа кхье­най­тIани, ам раиж авунни хъендик кутунвай. Гьавиляй са бязи шаиррин я тIварар, я яратмишунар халкьдиз ачухдиз малумни тушир. Винидихъ тIвар кьунвай ктабдин къалурнавай чина Гь.Гашарова кхьизвайвал, С.Сулейманан, А.Гьажидин, С.Кьурагьвидин, Х.Къурбанан, Н.Нуридин, А.Муьгъверганвидин диндин философиядин лирика чаз анжах алатай асирдин 90-йисара раижиз башламишна. Адан себебни ам тир хьи, а жуьредин лирика эхиратдин йикъан шикилралди, Мегьамед пайгъамбардин ва ада арадал гъанвай мусурман диндин къаматралди, шейхеринни шейтIанрин (с.а.с.) краралди девлетлу авунвай.

СтIал Сулейманан (зи гъиле авай) эхиримжи ктаб А. Агъаева ва Л.Стальскаяди туькIуьрна, 1994-йисуз акъатай “Эсерар” тIвар алайди я. Эгер чун гъалатI туштIа, ктабда гьатнавай “Фагьума”, “Амач хьи”, “Я кьван карвансара”, “Хьухь тIун вун уях, мусурман”, “Фана дуьнья”, “Гьинама”, “Эй бенде, вахъ”, “Гуьгьуьлдиз”, яни вири 8 шиир диндиз талукь ва адан философия ачухарзавайбур я. Амма зи фикирдалди, вич динэгьли яз, жегьил вахтарилай шаирвилин устадвал гьисс авур арифдардиз и темадай авайди икьван тIимил теснифар хьун чIалахъ тежедай делил я. ЯтIани, чун гьа идални рази жезва. “Авачир чан Азраилдизни гьатдач”, — лугьуда бубайри.

“ТIимилни хьуй, гьангула хьуй”, — лугьуда халкьди. Гьелелиг С.Сулейманан диндиз талукь чаз малум шиирар тIимил ятIани, абурун мана-метлеб, ачухарзавай фикирар, чпелай къачуна кIани ибрет, гузвай тербия екеди я: образралди къуватлу я; гафунин мана хъендик квач; ибарайралди таъсирлу я; инсанвилин рекьер ачухарзава; руьгьдин михьивал хуьниз эвер гузва; сабурлувал раиж ийизва; кIелзавайдаз (иллаки къенин жегьилриз) веревирд ийиз, уьмуьрдин писни хъсан дадмишиз чирзава.

Им акI лагьай гаф жезва хьи, С.Сулеймана вичин диндин шиирра чун адаз икрам авуниз ваъ, адал амал авунин, инсандиз, диде-бубадиз гьуьрмет авунин жигъир хкязавай шегьредал акъудзава.Шиирра ада Къуръандин келимаяр лазим кагьрабаяр хьиз хкязава ва абур веревирдни ийизва.

Дуьнья фана — инсан чIана,

Ихьтин уьмуьр куьз герек я?

Ам гъиле кьаз, фикирмир на…

Гьелбетда, дуьньядал чун мугьманар я, амма гзафбурун рикIелай и кар алатзава. А чIавуз абур къаних жезва. А кардини инсанар тахсиркарризни къанлуйриз элкъуьрзава. ГьакI хьайила, шаирди вичин ихьтин шиирра кьве тереф къалурнава: тестикьвал ва инкарвал.

Падишагь вич бейвилаят,

Сагьиби Къуръандин аят.

Вичин рикIе чIуру ният,

Гьич маса гъараз жедайд туш.

(“Жедайд туш”)

Аквазвайвал, шаирди вичи лугьузвай гафаралди инсандин руьгьдин михьивал гьихьтин экуьди, менфятлуди, мусурман касдиз гьи­кьван хасди хьун лазим ятIа, тестикьарза­ва. Гьа са чIавуз ада а руьгь инсансузви­лини къанихвили, намуссузвилини нифретсузвили рагъуларнавайди ятIа, инкарзава.

СтIал Сулейманан яратмишунра диндин эсерри са акьван чка кьунвачтIани, шаирдин руьгьда гьамиша, михьи фикиррихъ галаз сад хьиз, гьамга хьтин шариат яшамиш хьайидини ашкара жезва. АкI жезва хьи, бязи вахтара шиирдин цIара­рай чна Къуръандин сурайрин теклифарни тIалабунар тикрарзава.

1994-йисан 13-майдиз акъатай “Лезги газетдин 10-чина ганвай “Магьмуд бубади лугьудай” макъалада Эмирбег Чепивиди кхьизва: “Ам, яни СтIал Сулейман, садрани Аллагь рикIел алачиз къекъвейди туш. Ада диндиз фикир гудай, пайгъамбардикай, пIирерикай иер рахадай, дуьаяр кIелдай, амма адаз фурслу фекьийрикай, гьарамзада къазийрикай хъел къведай. Мусурманди хьиз, беден, руьгь, мез, михьиз хуьдай, капI-тIеат ийидай, элдин адетриз гьуьрметдай”.

Шаирди вичин ихьтин жуьредин шиирралди мусурманвилин къайдайрал амал авуниз, гьар сада вичин динди хиве тунвай везифаяр кьиле тухуниз, уьмуьрдиз сабурлувилелди гьахьуниз эвер гузва.  Амни шаирди лап мукьуфдивди, заргар безекдив эгечIдай жуьреда, кьилизни акъудзава:

Вуч атайтIан рахаз сивял,

Мийир вуна а асивал.

Аллагьдин гьа вичин садвал —

Аятдин цIарар фагьума.

(“Фагьума”)

Бязи вахтара гьа диндин шиирарни, яшайишдин, тIебиатдинбур хьиз, имуча-мучайрин жуьредани гу­налди СтIал Сулеймана кIелза­вайди вичин кьилин фикирдал, чIиж цуькведал хьиз, желбзава. И карди чаз шаир вичин яратмишунра халкьдин яратмишунривай яргъа туширди, гьа са вахтунда ада вичин кьилдинвални хуьзвайди лугьузва. Месела, шаирди “Йисан вахтар” шиир, мискIалдин жуьреда туькIуьрна, тIе­биатдин вахтар тайинарун исте­миш­заватIа, “Жедайд туш” шиирда лишанрин куьмекдалди чав шаирди “Халикь” мана бейнидиз гъиз тазва­.

Векьер-кьалар кьуна сиве,

Къведа мад са сару деве,

Лежберарив кьада дяве,

Патахъ яракьар гьазурна.

(“Йисан вахтар”)

Я сес авач вичихъ, я ван,

Я мулк авач мад, я гьайван,

Дугъриди я вичин дуван

Масадавай жузаз жедайд туш.

(“Жедайд туш”)

СтIал Сулейманан диндин лирикади, кьилинди яз, уьмуьрдин фи­лософия ачухарзава. А карни шаирди са шиирди маса шиир гегьеншар, давамар хъувунин тегьерда вилик тухузва. Ахьтин фикирдал атуниз мажбур жезва хьи, гуя диндин вири шиирри санлай са цIиргъ, тартиб арадиз гъизва. Абуру кьилин манадиз — халкь диндин менгенада тун ваъ, диндин бинедаллаз инсан тербияламишуниз къуллугъзава, кьилдин-кьилдин тIварар алаз,  диндин философиядин поэма арадиз гъизва.

Лагьана кIанда хьи, шаирди вичин диндин лирика са умуми лексикадин бинедаллаз халкьдиз, адан руьгьдиз мукьва авунвач. Абур синтаксисдин ва поэзиядиз хас тир такьатралди гуьрчегарни авунва, гьавиляй абур къуватлуни я. Гзаф йисар идалай вилик кхьенвай эсерар ятIани, къенин юкъуз чаз ерли течир историзмаяр дуьшуьш жезвач, эгер диндиз талукь лексикадин “шафаат”, “мужизат” ва маса гьа ихьтин архаизмаяр фикирда такьуртIа. Гьа сад хьиз, шаирди кьериз-цIаруз русизмаярни ишлемишнава. А девирда мусурман диндикай кхьенвай яратмишунра урус гафар ишлемишун “гунагь” язни гьисабзавай жеди. Амма СтIал Сулеймана абур вичин фикирдин мана гужлу авунин, маса динарни стха динар яз къалурунин фикирдал алаз ишлемишнава жеди:

Аллагь таалад вичин къелем

Масадавай чIугваз жедайд туш.

КIватI хьайитIа жумла алем,

Садавай отказ жедайд туш.

(“Жедайд туш”)

СтIал Сулеймана вичин диндин философиядин лирика риторикадин обращенияр, риторикадин суалар ишлемиш авуналди гужлу авунва. “Дуьнья”, “Жедайд туш” шиирар тамамвилелди гьа ихьтинбурук акатзава. Диндин шиирра, гьелбетда, шаирди инверсиядин къайдадикайни менфят къачунва. ИкI, гафарин чкаяр дегишуни, синонимар ва тикрар жезвай союзар ишлемишуни шииррин манаяр мусурмандин руьгьдиз мукьва, рикIел аламукьдайбур ийизва.

Я ацукьдай туш, я къарагъ,

Я эвердай туш, я гьарай…

“Лал хьун”, “агъа”, “минара чIу­гун”, “чIарариз гьекь акъатун”, “сарар экъисун”, “ракIар гъуьргъуь хьун”, “сикI хан хьун”, “крар кьилел атун”, “халкьдин дустар”, “уф авун” хьтин гуьрчег образри-ибарайри, простой ва сложный тропри, олицетворенийри, эпитетри — чIалан  ажайиб къашари СтIал Сулейманан диндин философиядин лирика вири санлай мусурмандин руьгьдиз мукьва, гуьрчег ва таъсирлу ийизва.

Абдул  Ашурагъаев