Ватандин ЧIехи дяведин йисара Советрин халкь ва Яру Армия Гъалибвилин нетижадал гъайи хейлин женгер кьиле фена. Тарихда гьатнавайвал, абурукай виридалайни гзаф ивияр экъичайди, инсафсузди, душмандин алчах мурадар чIу­райди Сталинград хуьн ва ам азад авун патал кьи­ле фейи женгер хьана.

Делилри успатзавайвал, 1942-йисан гатуз фа­шистрин командованидин макьсад, Кьиблепата советрин кьушунар къирмишна, Кавказдин наф­тIадин ва Дондин, Кубандин хуьруьн майишатдин девлетлу районар кьун, советрин кьушунар сад-садахъ галаз алакъалу ийизвай коммуникацияр, рекьер, станцияр къайдадикай хкудун ва гьа идалди дяведа гъалибвал къазанмишдай шартIар арадал гъун тир. Гьа икI,1942-йисуз Сталинграддин женг башламиш хьана.

Шегьердал гьужум авун патал Гитлера Ф. Паулюс командующий тир 6-армия чара авуна. Адак 270 агъзур аскер, 3 агъзур миномет, туп, 700 танк авай 13 дивизия акатзавай. Абуруз гьакI генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофена регьбервал гузвай гьавадин 4-флотдини (1200 самолет авай) куьмек гузвай.

Верховный Главнокомандованидин Ставкади Сталинграддин терефда авай Яру Армиядин частарин ва военный техникадин кьадар артухарун патал тадиз кьетIи серенжемар кьабулна. Советрин Союздин Маршал, командующий С.Тимошенкодин регьбервилик кваз Сталинграддин фронтдин цIийи управление тешкилна. Адак 62, 63, 64 ва 21 лагьай армияр, гьавадин 8 лагьай армия ва гуьгъуьнлай арадал гъайи 1 ва 4 лагьай танкарин армияр кутуна. Абурун ихтиярда Волжский военный флотилияни туна. ЯтIани душмандихъ танкарни минометар — 1,3, самолетар ва аскерарни     2 сеферда артух авай. Сталинграддин патарив душмандиз акси сенгерар гьазурунин кIвалах­дик­ни юзун кутуна. И карда агъзурралди рабочийри, пенсионерри, школьникри иштиракна.

Немсер чпин сифтегьан ва ахтармишдай гьужумдив 16-июлдиз Морозов хуьруьн патав эгечIна. Абур 62-армиядин 147- стрелковый дивизиядин дестедал гьалтна. Сада-садаз тупарай гуьлле га­на­. 17-июлдин нянихъ немсерин кьуд танк Золотой­ хуьруьн кьилихъ атана ва абуру советрин дес­те­диз­ цIай гана. Чи танкистрини жаваб хгана. Зур сят­да кьван давам хьайи ягъунра чибуру фашист­рин­ 2 танк, тупар барбатIна, са танк къайдадикай хкудна.Чи са танк кана, кьвед къайдадикай хкатна.­

23-июлдиз командующий генерал-полковник Ф.Паулюсан 6-армиядин частари Сталинград, Астрахань ва Волгадин къерехар кьун патал гьужум башламишна. Душмандин танкарин ва маса техникадин соединенийри 62-армиядин сенгерар кьатIна, Каменский район гъилик авуна. Голубинский районда душман Дондин къерехрив агатна. Зурба къуватар ишлемишна авур гьужумдин нети­жада советрин пуд дивизия душмандин гьалкъада гьатна. Немсери гьакI 64-армиядин эрчIи пата авай частарни кIеве туна. Сталинграддин фронтдин кьушунар патал лап четин гьалар арадал ата­на­. Нацистрин кьушунар Сталинград шегьердиз гьахьунин къурхулувал арадал атана. Советрин аскерри душмандин вилик пад кьун патал тежер хьтин игитвилер къалурзавай. И кар себеб яз фашистривай чпиз кIанивал виликди гьерекатиз жезвачир. Ихьтин кар акурла, фашистрин командованиди Сталинграддин терефдихъ Италиядин армия, Кавказдихъ гьерекатзавай танкарин 4-армия рекье туна. Сталинград хуьзвай советрин частар 800 километрдин мензилда яргъи хьанвай. Гьа и вахтунда Сталина Яру Армиядиз талукь яз 227-нумрадин приказ акъудна. Ана душмандиз аксивал авун мадни артухарун истемишзавай ва советрин гьар са аскердин, агьалидин рикIе гьахьай гафар авай: “Кьулухъ чIугунал эхир эцигдай вахт я. Са камни кьулухъ вахчумир!” Яру Армиядин аксивал акур нацистрин командованиди Кавказдин терефдихъ физвай генерал-полковник Г.Гот кьиле авай танкарин армияни Сталинграддихъ рекье туна ва фашистрин кIвенкIвечи частар Котельниковскдив агакьна.

Немсерин 6-армиядин частари советрин 62-ар­миядин кьушунар Дон вацIун чапла патан къерехдиз атIумарна, 4 дивизияни есирда гьатна. Абу­рун куьмекдиз атай гвардиядин 1-армиядин кьушунри душмандин гьужум акъвазарна. Саки са вац­­ра кьиле фейи женгера душмандивай чпин му­рад кьилиз акъудиз хьанач, яни Сталинград абурун­ гъиле гьатнач. Ставкади Сталинграддин терефда авай кьушунриз датIана куьмек ракъурун патал къайгъударвал авуна. Гьа са вахтунда аниз Генеральный штабдин начальник генерал-полковник А.Василевский ва Верховный Главнокомандующийдин заместитель, армиядин генерал Г.Жу­ков­ни ракъурнай.

Сталинград кьунин къаст авай фашистри вири фронтдин сергьятда аваз са шумуд сеферда артух кьушунар, техникани гваз гьужум башламиш хъувуна. Душман Дондилай элячIна. Танкарин 14-корпусди Сталинграддин сенгерар кьве патал кьатIна ва абур Волгадив агатна. Немсерин авиацияди шегьердал бомбайрин хар къурна. Танкарин­ 14-корпус шегьердин тракторар акъуддай завод­диз гьахьна. Ина душмандихъ галаз кьиле фейи женгера рабочийрини иштиракна. Советрин кьушунрилай и сефердани душмандин планар чIуриз алакьна. ЯтIани 13-15-сентябрдиз, жезвай телефвилерни кваз такьаз, душманди Волга галай патахъ мадни гьужумар давамарна. Ам шегьердин вокзалдик акъатна. И женгера генерал-лейтенантар тир В.Чуйкова, С.Шумилова регьбервал гузвай ар­мийри, А.Родимцев кьиле авай дивизияди, генералар тир А.Голованова, С.Руденкоди регьбервал гузвай авиациядин частари душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

Советрин Армиядин кьушунри, халкьдин къатарикай арадал гъанвай дестейри (ополченцияр) Сталинград хуьн, душман Кавказдихъ, Кубандихъ ахъай тавун патал четин, къизгъин женгер кьиле тухвана. Советрин аскерри, офицерри гьейранвалдай хьтин игитвилер къалурна. Гзаф кьадарда телефвилер арадал атана. Сад-садалай залан ва мусибатдин женгера душмандин 700 агъзур аскер телеф хьана, агъзур танк, 2 агъзурдалай виниз яракьар, минометар, 1400 самолет барбатIна.

Зул алукьайла, Сталинграддин фронтдин вири сергьятда авай советрин кьушунри душмандал гьужумна. И вахтунда Гитлера фикирнавай хьи, са пай къайдадикай хкатнавай советрин кьушунрихъ гьужумдиз экъечIдай къуватар, такьатар амач. Ам­ма Гитлер ягъалмиш хьана. Советрин ко­мандова­ниди, душмандин гьужумризни жаваб гуз, алава къуватар ва техника кIватIна. Нетижада душмандин винел са миллиондив агакьна аскерар, офицерар, партизанар, ополченцияр фена. И гьужумда чи армийри 13,5 агъзур яракь ва минометар, агъзур­далай виниз зениткаяр, 900 танк, агъзурдалай виниз­ самолетар, артиллериядин яракьар ишлемишна.

Ноябрдиз Кьиблединни РагъакIидай патан фронтдин танкарин 4 лагьай ва Сталинграддин фронтдин механизироватнавай 4-корпусрин частар Советский тIвар алай хуьруьн патарив сад-са­дал туьш хьана ва абуру душмандин кIеретIар гьалкъада туна. Абурун арада 6-армиядин кар алай къуватар, немсерин танкарин 4-армиядин са пай, санлай къачурла, 330 агъзур кас авай. Фашистрин командованиди есирда гьатнавай чпин кьушунар ахкъудун патал серенжемар кьабулна. Немсерин армийрикай генерал-фельдмаршал Манштейн кьиле аваз цIийи объединение тешкилна. Абуруз куьмек яз Франциядай, Германиядай кьушунар агакьарна. Декабрдин вири йикъара душманди гъиляй акъатнавай чилер хкьун ва гьалкъа­да авай армияр азад авун патал еке ала­хъу­нар авуна, амма душмандилай Гитлеран исте­мишун кьилиз акъудиз алакьнач.

Сталинграддин женгина вишералди дагъустанвийрини иштиракна ва еке игитвилерни къалурна. ЦIудралди викIегь дагъви­яр телеф хьана. Волгадал душман кукIваруни сан­лай Ватандин ЧIехи ва Дуьньядин 2-дяведа акьал­тIай дегишвал туна. Душмандин кьушунар советрин чилелай чукуриз башламишна.

Нариман Ибрагьимов