Ирс
Сифте яз абурукай, XIX асирдин чи кьве бажарагълу шаирдикай, са 50 йис идалай вилик Бакуда яшамиш жезвай, куьгьне лезги литературадай ахтармишунар тухузвай Мавлуд Ярагьмедова «Дуствал» альманахда куьруьдаказ кхьенай. Алимди Дербентдин ва Бакудин архиврай жагъай чешмейрай тайинарайвал, стхаяр тир Мирзе-Керим (псевдоним Шуайи) 1820-йисуз ва Мирзе-Жабраил (Сипейри) 1824-йисуз гилан Кьурагь райондин Штулрин хуьре Исрафилан хизанда дидедиз хьанай. Абуру чпин хуьре, ахпа Вини Ярагърин машгьур медресада чирвилер къачунай. А девирдин виниз савад авай ксариз гзаф вахтара хас тирвал, стхайриз араб, фарс ва туьрк чIалар чидай. М.Ярагьмедован гъвечIи макъаладилай кьулухъ яргъал йисара стхайрикай-шаиррикай маса малуматар акъат хъувуначир — та 15 йис вилик «Дербентдин энциклопедияда» гьатай макъаладал къведалди. Абурукай вуч чир жезва чаз и энциклопедиядай?
Жегьил Мирзе-Керима вичин акьулдалди ва савадлувилелди урус администрациядин кьиле авай полковник Султан-Агьмед-бегдин фикир желбна. Ада 1840-йисуз жегьил вичин секретарвиле кIвалахал кьабулна. Полковникдихъ галаз Мирзе-Керим Дагъустандин дяведин гьерекатар физвай районризни акъатна. КьатIуз жезвайвал, секретарь инсанрихъ галаз кьиле фидайбурукай тир, ада вижевай алакьунарни къалурнай: Султан-Агьмед-бега адаз хъсан къуллугъдай чин ва медаль гунин гьакъиндай къайгъударвал авунай.
Отставкадиз экъечIай полковник ва адан секретарь, яшамиш жез, Дербентда амукьна. Ина 1860-йисуз гъавурда акьан тийидай гьалара Султан-Агьмед-бега вичи вич яна кьена, адан виликан секретарни, и шулугъдик кьил кутунвайдай кьуна, Сибирдиз суьргуьнна. Мирзе-Керима са шумудра кхьей арзайриз суддин вини инстанцийра килигна, эхирни, тахсир квачирди ашкара хьана, азад хъувур ам Дербентдиз хтана. Сибирда акъудай тIуьруькьуьм вахтни ада хийирлудаказ ишлемишна: урус чIал чирна. Дербентда Мирзе-Керим, вирида гьуьрмет ийизвай кас, са магьалдин кавхавиле хкяна.
Мирзе-Керим Шуайи хейлин шиирринни поэмайрин, диндин темайриз кхьенвай къасыдайрин автор я. Адан эсеррин кIватIал, «Диван», 1880-йисуз Тебризда чапнай. Амма шаирдин яратмишунрин чIехи пай гъили кхьей чешмейра амукьна. Мирзе-Кериман тIвар-ван анжах шаирдин хьиз акъатнач. Машгьур М.Казем-бега къейд авурвал, «Дербент-намедал» кIвалахдайла (1851-йисуз), адаз чIехи куьмек «Дербентдай тир куьгьне дуст Мирзе-Керима» ганай. А.Е.Козубскийди вичин «Дербент шегьердин тарихда» (1906-йис) кхьейвал, Мирзе-Керим Шуайи чкадин алим ва Казандин университетдин «корреспондент» хьизни чидай. Ам 1894-йисуз кьена, Дербентдин кьибле сурара кучукнава. Шегьердин са куьчедал адан тIвар ала.
Мирзе-Жабраила, стхайрикай гъвечIида, Дербентдин уездный училищеда туьрк чIалан тарсар ганай. 1877-йисуз пачагьдин администрацияди адаз пенсияни тайинарна. Адан къелемдикайни гзаф кьадар гьар жуьре жанрайрин эсерар хкатна. Мирзе-Жабраил Сипейридин чIехи бажарагъдикай чал агакьнавай адан «Зарафат», «Марена» ва маса шиирри, «Авар къазидин кьилел атайдакай» поэмади шагьидвалзава.
Мирзе-Жабраилани тарихдиз итиж ийизвай. Ада кхьей «Дербент-намедал» алавайра» (1891-йис) пуд виш йисан къене, саки XIX асирдал къведалди, Дербентдихъ галаз алакъалу политикадин ва жемиятдин вакъиайрикай лагьанва. Сипейриди кхьей гзаф затIар Бакудин куьгьне кхьинрин институтда ва кьилдин ксарин коллекцийра хуьзва. Ам 1902-йисуз кьена, Дербентдин кьибле сурара кучукнава.
А.Омаров
