Жувавай жув залан макъамда хуьз алакьдайди къуватлу инсан я.
Л.А. Сенека
Чи хизандин кьилел вичин куьруь тарихда татайди амач жеди. Абурукай, чи гьисабрай, виридалайни заланди, къад йисан яшда аваз, мединститутдин кьуд лагьай курс тафаватлувилелди куьтягьнамазди, бедбахтвилин дуьшуьшдик акатна, хва чавай къакъатун я.
“Уьмуьр тIурфан я…, — кхьизва вичин “Весида” лезгийрин бажарагълу шаир Забит Ризванова, — тIурфандай рехъ жагъурдайди игит я”.
Тарихда Чингисханан уьмуьрда са ажайиб дуьшуьш хьайидакай кхьенва. Адан патав тIалабун гваз са дишегьли атана. И папан гъуьл, хва ва стха — пудни есирда гьатнавай кьван. Регьимлувал кIанзавай папаз Чингисхана лагьана: “Абур пудни инал ви вилик ква, хкягъа жува, рикI алайди галаз хъфида вун”.
“Стха!” — акъатна дишегьлидин сивяй гьасятда.
— Гъуьлни хва инкарна, вучиз вун стхадал акъвазна? Себеб лагь! — эмирна Чингисхана.
Такабурлу дишегьли галкIанач, на лугьуди, ам гьазур хьанвай: “Гъуьлуьз хъфиз кутугай яшара ама зун, хвани заз хъжеда… Амма стха жагъур хъийидай са мумкинвални амач. Зун дидедикайни бубадикай магьрум хьанвайди я…”
Камаллу дишегьлидин жавабди Чингисханан рикI хъуьтуьларна, ам мергьяматлу хьана, есирар пудни азад хъувуна. ВикIегь дишегьли “тIурфандай” экъечIна…
Маса жуьредин викIегьвилерни ава. Винидихъ за жуван хизандив агакьай магьрумвиликай лагьанва. Гила ихтилат гьа завалдиз гьикI дурум ганатIа, гьадакай я.
…Рагьметлуди фаракъат ийиз физвай инсанрин рикIера регьим артух жеда лагьана ван хьанай заз. Анжах чи тазиятдал зун маса жуьредин вакъиадин шагьид хьана. Къелем гъиле кьуниз гила зун мажбурайдини гьа кар я.
Гьелбетда, чагъиндиз атана, рикIе битмиш жезвай са мураддихъни агакь тавунмаз, какадин къене къиб хьиз хвейи бала гъиляй акъатун эхиз тежедай дерт я. Ихьтин вахтунда инсандин гьисс къати жеда, адаз лагьай зериф гафни заланди яз акун мумкин я.
Буба дердини эзмишна, цIивин кузвай фур хьиз, цIай винел малум тежез, къеняй цIивиндиз элкъведа, кIвачин кьилел кьурада. РикIяй зи гьич акъатдач: чи имидиз, гьуьлуьз аватна, батмиш хьайи 25 йиса авай хцин мейит кIвалин юкьвал акурла, бубадивай шел хуьз хьаначир. Адан туьтуьнай “пу-пу”-диз ухшар авай шелдин сес акъатнай. Гьамиша явашдиз рахадай Абдулкерим бубади, хцин бубадихъ элкъвена, кIеви сесиналди, ракь рахай хьиз, “Зейнедин!” лагьайла, ам алайвал къах хьанай.
АтIугъай, гьулдан хьиз лигим хьанвай дагъвидин къилихдихъ галаз шехьун кьазвач.
Амма дишегьлийринди маса жуьре шел-хвал я. Абуру ван алаз лугьунарда, вайзаррик сес кутада.
Къурушрин дагъдай хкай чи хцин мейит, исламди истемишзавай жуьреда чуьхвена, кафанда туна, капI эляна, багъдин юкьвал, жемятдин вилик гур хкажна, табуреткайрал динжарна, кьил галай патахъ хцин дидедизни ацукьдай чка авуна. А чIавуз чахъ жуван кIвал хьанвачир.
Авай кьван накъвар вири авадарна,кьуранвай адан вилер акурла, сивик рак квачир, кьиле шейтIандин муг авай, мецел зегьер алай са абурсуз дишегьлиди лагьай “килиг е-е, кьей папар, ахьтин хва кьенвай диде къван хьиз ацукьнава, шехь кьванни ийизвач”, — гафар зи бейнидай къени акъатзавач.
РикIел цIай илисай дердини дишегьли кьурурда, им гьакъикъат я, гьуьрметлубур. Яраб, лугьуда за, рикIин тIал нинди гзаф заланди тиртIа: хайи дидедин, я тахьайтIа, — сивел къаб алачир а папан?
А.Толстоя “дуьньядал гьамишалугъ пашманвални, сагъар техжедай гъамни жедайди туш” кхьенватIани, хайи диде къарсатмишай, адан рикI кайи, бейнидал тагъма илисай гъамунин вилик вахт ажуз я. И кар заз жуван вилералди акуна.
Рагьметдиз фейи баладин диде вичин эхиримжи йикъалди (37 йисуз), месин сиве туна хуьзвай багьа ядигар авай гьайкал хкудиз, ана авай студентдин зачетный книжка ахъайиз, вичин гьамиша жегьил хцин шикилдиз теменар гуз, адан суралай хканвай накьв квай яйлух хурув агудна, патав ксанвай хцин буба ахварай ават тавун патал, сес акъуд тавуна, чан-рикI авуна, секин жедай. Уях хъхьайла, багьа ядигарар чкадал динжар хъийиз, абурал къаравулвал авур дидедин рикIин тIалдиз вахтуникай бажагьат дарман жеда. Рагьметлу хцин диде Сенекадини З.Ризванова лагьай хьтин бажарагълу инсанрин жергедай тир.
Инсан виридалайни сирлуди я. Леонардо да Винчиди лагьайвал, Аллагьди вичиз кIанибурун бедбахтвилерни хийирдихъ элкъуьрдай кьисметарни гудайди я.
…Ингье пака чун 13 лагьай сеферда хуьруьз, Микьдадан сурал хъфин лазим тир. Ихтилат 1993-йисакай физва. ТIебиатдин къанунралди, кIвачел-гъилел залан тир чи гъвечIи хцин свас сентябрдин эвел кьилера аялдикай азад хьуник чи умуд квай ва гуьзетни ийизвай. И сусан итим вири рекьерай устIарвилер гвай жегьил я, гьавиляй за адал машиндал гъил элкъуьрун тапшурмишна ва амай хизанарни тагькимарна.
Пакамахъ, экуьн ярар ачух жедайла, заз Фаргьада зенг яна, сусаз тIалар башламиш хьанвайвиликай хабар гана. Саки пуд гьафте амаз, чи хва Микьдад кучукай 14-августдиз суса чаз са кIел хьтин бицIек багъишна…
ТIебиатдин къанун я, ада бушвал эхдач. Сад хъфейла, адан чкадал масад хквезвайди я.
БицIек галай диде аялар хадай кIвале туна, амайбур вири хиве тунвай шартIар тамамарун патал хуьруьз хъфенай.
Элкъвена хтайла, суса зи гъиле аялдин шагьадатнама вугана. Ана икI кхьенвай: “Эсетов Микьдад, Фаргьадан хва, хайи вахт — 14.08.1993-йис”.
Гьа икI цIипуд йисалай, хва Микьдад кучукай ясдин юкъуз, адан чкадал, Аллагьдин куьмекни галаз, чи кIвале шадвал гьат хъувуна!..
Кьисметдиз икI дуьз яз акурла, чна ам гьакI кьабулни авуна.
И йисалай эгечIна, эвелдай чун вири гьамиша 19 йиса авай Микьдадан сурал фида, шел-хвал авуна, рикIин цIур алудда. Нисинлай кьулухъ уьмуьрдиз умудлу камар къачузвай хтул Микьдад дидедиз хайи югъ къаршиламишда, шадвилериз рехъ гуда.
Уьмуьр са чкадал акъвазнавач, гьуьрметлубур. “Шехь тавур дидени” са тIимил вахт идалай вилик вичин эбеди ватандиз хъфена. Вичин 83 йис тамам жез кьве гьафте амаз — 2019 — йисан 26-январдиз.
Залум ажалди чун вири серсерна. Са сятни зуран муддатда а дидеди секинвилелди, са гафни лугьун тавуна, вилер агална…
Муъмин кас тир рагьметлуди. Чан аламайла, адан мурад тир: вичикай садни инжиклу тавуна, чавай чара хьун. ИкI хьунни авуна…
Хцин сур дагъда чи хуьре ава. Дидедиз Махачкъалада, цIийи сурара динжарун кьисмет хьана. Мензилди абур сад-садавай яргъа авунватIани, дидедин сурук чна 37 йисуз вичи ядигар яз хвейи хцин сурун накьвни гьамишалугъ яз кухтуна. Къуй абурун руьгьериз регьятвал хьурай…
Са алава. Рагьметлудаз, вичел чан аламаз, чаз эвез хьиз хтанвай бицIи баладиз — рушаз тавазивилер хъувун кьисмет хьана. Таза птулдиз Мафи баде тIвар ганвайдакай хабар хьайила, квез адан шадвал акуна кIандай…
Къуй вирибурун кIвалера шадвилер артух хьурай. Амин!
Азедин Эсетов,
Дагъустандин халкьдин духтур
