“Шарвили” эпосдин сувар тухунин метлебрикай чун тIимил раханвач. Кьилин метлеб халкьдин мецин яратмишунрин и зурба памятникдин насигьатралди акьалтзавай несилар халисан ватандашар, инсандин къадир авай инсанар яз тербияламишуникай ибарат я. Сувари халкь агудзава, тупламишзава, инсанриз садаз сад чирзава, мукьвавал артухарзава, хьанвай цIийи агалкьунар (зегьметда, яратмишунра, спортда) раижзава… Им чун, фенвай рекьиз вил вегьез, виликди фин хьтин кар я.
Сувар тухунихъ галаз сад хьиз, а зурба эсер вич кIелун, чирун, ам таблигъа авун герек тирдакайни рахун тавуна туш. И кар чаз “Шарвили” суварин кьилин тамадайрикай, адан руьгьдин идеологрикай сад тир арифдар алим, философ ва зурба инсанперес Агьед Гьажимурадович Агъаевани, гьеле суварин сифте программа туькIуьрдайла, лагьанай: “Эпос кIелун тIимил я, ам чирна, адан фикирар несилрив агакьарна кIанда”…
Дугъриданни, чилик кумай къизилдини нур гудач. Хкудна, михьна, къашариз элкъуьр тавунмаз. Хьирхьамрини легъери кьунвай булахни гьакI я, ам авахьна фида, амма дад гьихьтинди ятIа чир жедач. Ксай къванцикай яд фидач, ам къарагъарна кIан жеда… Мисалар мадни ава.
“Шарвили” эпос чапдай акъудна 20 йис алатнава. Амма а эсер чи мектебрани вузра гьикI чирзаватIа, машгьурзаватIа, веревирдзаватIа, малум туш. Я газетдани Шарвилидин насигьатар (марагълу келимаяр) галай-галайвал чап авур дуьшуьшар гзаф туш. Амма, чаз тикрариз кIанзава, и чIехи эсердихъ жегьил несилар тербияламишунин жигьетдай лап еке метлеб ава. ГьикI хьи, ана чи халкьдин тарихдин акьул-камал, тежриба, умударни фикирар, женгеринни магьрумвилерин нетижаяр, ирс, адетар, куьрелди, санлай чи руьгь жем хьанва. Четин вядеда, чандилайни гъил къачуна, Ватан ва виждан, инсан ва инсаният хуьз женгиниз физ гьазур Игитдин руьгь! Игитар лагьайтIа, вири девирра вири халкьариз герекзавайди, игитвилин крарни гьамиша авайди аннамишна кIанда.
Агъадихъ чна “Шарвили” эпосдай къачунвай игитвилин келимаяр — насигьатар чапзава.
* * *
Гьич алатдач рикIелай
Халкьдиз куьмек гайиди.
Гьич алатдач рикIелай
Элдал къимет гъайиди.
* * *
Чи эллерихъ авайди
Сад намус я, садни гьахъ.
Ада вичин залан тур
Хкаждайди туш нагьахъ.
* * *
Дагълариз сел атайла,
Хуьлер фида таладихъ.
Диде даим гелкъведа
Вичин хайи баладихъ.
* * *
Бубадикай рахамир,
Ам галачиз кар жедач.
Буба кьилел аламаз
Хизандин рикI дар жедач.
* * *
Гзаф хьайила теклифар,
Бубадин гаф сад жеда.
Душманар вад хьайитIан,
Дустар къанни вад жеда!
* * *
Дустар — даим къуншидал,
Мугьман яргъа герек я.
Гьар са касдиз уьмуьрда
Вичин арха герек я.
* * *
Четин юкъуз стха я
Ви гьарайдиз къведайди.
Шад юкъузни стха я
Ви межлисдал жедайди.
* * *
Стхадиз вах герек я,
Игит касдиз яракь хьиз.
Вахаз стха герек я,
Гуьзлемишай суракь хьиз.
* * *
Вах стхадин ярашугъ,
Вах стхадин лувар я.
Стха кIвалин мел ятIа,
Вах гьа кIвалин сувар я.
* * *
Мубарак хьуй хизандиз
Сифте хьайи азиз хва!
Гьар са чIавуз хтурай
Хийир галаз кIвализ хва!
* * *
ТахьайтIани къуьлуьн фу,
Мухахъ хьурай берекат.
ГалатайтIа кIвачер чи,
Гъилик жеда гьерекат.
* * *
Са жув патал уьмуьрда
Ваз са затIни кIан жемир.
Акьуллудаз яб це на.
ШейтIандин гаф ван жемир!
* * *
Хьана кIанда кьегьалдихъ
Дустни, ярни, стхани,
Хъсан турни, балкIанни,
Кьулухъ — кIеви архани.
* * *
Фан къадирни цIун къадир
Хьана кIанда инсандиз.
Герек атай вахтунда
Чанни гуда Ватандиз!..
* * *
Эгер къуват кIандатIа
Квез гададин гъилерин,
Адаз къудрат бахш ийин
Чна хайи чилерин!
* * *
Тур хциди кIандатIа,
Адаз яд гун лазим я!
ГьакIан яд — ваъ, жув хайи
Чилин дад гун лазим я!
* * *
БалкIандилай багьа я
Турун къимет викIегьдаз.
Турунилай багьа я
Шивцин къимет викIегьдаз.
* * *
Арадал кар алачиз,
Мехъер кIвале яс жедач.
Ватан дарда гьатайла,
Куьмек тийир кас жедач.
* * *
Мердвал хас я эвелдай
Чи халкьариз виридаз.
Кьейибуруз икрамда,
Гьуьрметарда диридаз.
* * *
Буьгьтендикай хкудиз
Алакьдайди игит я.
Буьгьтен туна, мураддив
Агакьдайди игит я.
* * *
Шарвили чи велед я,
Чаз ам пашман такурай.
Шарвили Шагьдагъ я чи,
Чаз ам аскIан такурай.
* * *
Герек я чаз инсанвал,
Дуствал, уьмуьр, гьерекат.
Дуствал чан я инсанрин,
Дуствал я чи берекат.
* * *
Гьар са касдин бахтлувал
Гьуьрметдив гва, жегьилар.
Гьар хизандин бахтлувал
Зегьметдив гва, жегьилар.
* * *
Куьн алахъа инсанрин
РикIер даим шад ийиз.
Куьн алахъа эллерин
Рекьер вири сад ийиз.
* * *
Сад хьайила рикIер чи,
Хквервал я Шарвили,
Чи виридан бахтунихъ
Гелкъвервал я Шарвили!
Аквазва хьи, инал гъанвай гьар са келимадихъ тербиядин тIям, тартиб, диб ава. Эгер гьар сад кьилди къачуртIани, а келимаяр насигьатрин кьуд цIарцIин тамам эсерар я. Вири санлай къачурлани, абуру тербиядиз бахшнавай поэма арадал гъизва. Эпос кхьин хъувур, адан паяр санал агудна, чав ахгакьарай рагьметлу Забит Ризвановани Байрам Салимова чIугунвай зегьмет кьетIенди, къимет эцигиз тежерди тирди инал гъанвай келимайрини лугьузва.
Абурай чав чи улу-бубайрин руьгь рахазва. Абур Шарвилидинни Кас-Бубадин, Дагъларанни Цуькверан, Экверанни Шекеран (эпосдин кьилин игитар) мецера тунвайди къадим лезги халкь я! Асирра яшамиш хьанвай камаллу келимаяр, лезги чIалан михьи гевгьерар!
Ихьтин келимайрин гъавурда акьур несилри садрани чи халкьдин пак адетриз кIур гудач. “Ватан вуч я? ЧIал вуч я? Фу вуч я? Яд вуч я?” лугьудач.
Бала вуж ятIа, диде вуж ятIа, буба вуж ятIа, стха-вах вуж ятIа, дустни мидя (душман) вуж ятIа чир жеда. Ихьтин манаяр чидай инсанди герек макъамда игитвални къалурда.
Алай аямдани, тарихдин девирра хьиз, чи чилера, девлетра, чи мумкинвилера вил туна, акьалтIай чIулав таблигъат тухузвай душманар кис хьанвач. Чи тарих, халкьарин агалкьунар, ЧIехи Гъалибвилин метлеб, халкьарин дуствилинни стхавилин ирс квадариз, абуруз тегьне ягъиз, зегьметдиз ва зегьметчидиз кIур гуз, гьахъвал квадариз, муьгьуьббат чалкечирвилелди эвезиз, дуст душман хьиз къалуриз алахънавайбурун къаст сад я: чавай чи вири къакъудун, чун чи тарих, милли чIалар, адетар, ирс амачир, я диб, я деб, эдеб течир манкъуртар хьиз, гьалун, эхирни, чун тар-мар авун я.
“Шарвили” эпосди, яни ам чируни, таблигъа авуни, адан суварар, маса мярекатарни тухуни чун руьгьдай чукIуруникай хуьзва. Гьавиляй бязи чи “дустариз” гьа сувар тухунихъайни кичIезва.
Шарвилидин насигьатар, къизилдин гьарфаралди кхьена, гьар са мектебда, гьар са клубда, библиотекада, инсанар гзаф кIватI жезвай вири чкайрал, рекьерин къерехрал датIана акуна кIанда. ЧIе-хи парчайрал, чарарал алаз… Вирида, иллаки чи жегьил-жаванри абур хуралай чирайтIа, мадни хъсан я.
Мердали Жалилов
