За фикирзавайвал, чи халкьдин руьгьди арадал гъанвай игитрин гьар са къаматдихъ тербиядин чIехи мумкинвилер ава. КIан­завайди а мумкинвилер веревирд авун, жегьил несилрин бейнидив агакьарун я.

Эпосдин гъавурда акьун патал неинки лезги фольклор, литературадин  чIехи эсерар, гьакI хайи чIални дериндай чир хьун герек я. И жигьетдай муаллимринни тербиячийрин, гьакI диде-бубайрин хивени еке везифа гьатзава.

Чна Шарвили чIехи игит, пагьливан, гьакьван кичIевал течир  инсан я лугьуз­ва. Вични къадим Лезги чилел хана, чIе­хи хьайиди. Лезги халкьдин эрзиман хиял, мурад яз, чилерал атайди. Чаз ахь­тин игитдин къаматдай, руьгьдай, алакьунрай вуч мукьва я? Вуч чешне яз чна къачун герек я? Авани чахъ къе ахьтин кьегьалар?..

И вири суалри чун мад ва мад сеферра эпосдихъ элкъуьрзава. Шарвилидин насигьатриз, кьегьалвилериз, четин имтигьанра ва гьакI адетдин крарани ада вич кьиле тухузвай тегьерриз дикъет ва къимет гуниз мажбурзава. Ам гьихьтин лезги, милли къанажагъдин гьихьтин иеси ятIа?

Тарихдайни, уьмуьрдайни чаз чи­дай­вал, лезги къилих туьнтди, гьа са чIа­­вуз масад жувакай инжиклу тийирди­ я. И кар гзаф савдагарри, сиягьатчийри, тарихчийрини къейднава. Ингье урус­рин тарихчи Г.Глиноецкийди 1862-йисуз кхьенва. “Лезгияр викIегь женгчияр я… Ам­­ма абуруз дявекарар я лугьуз жедач. Вагьши, дявекар халкьди вичин асайиш хкажун патал акьван къайгъу чIугва­дачир…

Закавказьеда лезгияр виридалайни устад, виридалайни акьуллу, виридалайни мукьуф гвай зегьметчияр яз гьисабзава”.

Кьадарсуз къенивили, михьивили, ма­садаз ихтибар авуни чаз зиянар гузвай дуьшуьшарни гзаф я. Тарихдай ихьтин хейлин мисалар гъиз жеда.

А.Бестужев-Марлинскийдин “Аммалат-бег” повестда лезги къачагъ Шагь­мардан амалдар Аммалат-бега алдатмишзавай тегьер къалурзава. “Чун куь есирар я, са гафни авач. Еке къиметни чун азадиз герек туш… ТIуьн це чаз, хъвадайди це, жуван намусдалди кьин кьазва ваз, чун я катдач, я ваз акси кардач…” Амма гьа сифте серфе хьунни, Аммалат-бега кьин чIурна, Шагьмардан чинеба яна кьена. “Шарвили” эпосдани чал ихьтин мисалар хейлин гьалтзава.

Къуватлу я лугьуналди, инсанар жу­вакай бизардайдаз игит бажагьат лугьуз жеда. “Нубат алачир регъве кьил ха­мир”, — лугьузва халкьдин мисалдани.­

Аялзамаз Шарвилидин гьайбатар зурбабур тир. Месела:

“Кьеб кIулаллай Шарвили

Акъатна фад варариз.

Хуьляй физвай михьи цик,

Гьалтнаваз, сив кутуна.

ФитIинна яд, фитIинна,

Са стIални тутуна…

Кьарайсузвал, зирингвал, гьар са кардал зирек, дирибаш хьун, масадалай аслу тахьун — ибур мегер гьар са аял патал акьал­тIай хъсан лайихар тушни? “Темпел кацин тум яргъи жеда”, — лу­гьузва ми­салда. Яни аялди темпелвал авун садазни хуш жедач. Темпелдикай герек чIа­вуз архани бажагьат жеда. Шарвилиди, аял яз, вичел гьужу­май пехъи яц (бугъа) вичин кьве гъиливди секинарзава.

Катнач гъвечIи пагьливан,

Бязибур хьиз, хуьруьхъди.

Зверна ада уьтквемдиз

А бугъадин виликди…

 

Ахпа ада хкажна

Бугъа, цел хьиз, эляна.

КIвач хкажна кагьулдиз,

Адан къвалахъ геляна…

Ихьтин алакьун акур а малдин иесиди, “Аял я ман!” лагьана, са гаф-чIални хъувунач.

Шарвилидик дамах акатнач. Бязибуру гьатта адак синихар кутаз, “кимини я, чIуруни”, лугьуз, адан къилихриз тегьнеяр язавай. Амма Шарвили инсанриз ганвай “бала” ваъ, куьмек яз хьана. И карни ада, хиперин суьруьдал вегьей­ жанавурдин дуван акурла, субутна:

Агакьдалди чубанар

Суьруьдихъ, кам йигинна,

Гьатна зирек Шарвили

Жанавурдин гуьгъуьна.

 

Шарвилидин викIегьвал

Акуна къе чубанриз.

Суьруьдикай чIулав гьер

ТукIуна къе чубанри.

 

И йикъалай Шарвили

Къенид хьана виридан.

И йикъалай Шарвили

КIанид хьана виридан…

Гьа им, заз чиз, халис лезги (дагъви) къилихни я. Къилих аял чIавалай арадал­ къвезвай гьисс я. КичIе руьгьди­лай жанавурдин хуруз физ бажагьат алакьда­. Лезгийри гьавиляй лугьузва: “Аял — кье­пIи­намаз, дана — епинамаз”. Мадни лугьузва: “Иви дамуниз килигна къачуда”­, “Итим садра рекьида, кичIеди — вишра”.

Мисалри субутзавайвал, гьар са чкадал  итимвал авун чи руьгьдин игьтияж я. МасакIа чал душманар фадлай гъалиб жедай, чун, халкь яз, чи чилерал аламукьдачир.

Шарвили халисан дагъви, халисан итим хьиз чIехи хьунин рехъ регьятди хьанач. Ам имтигьанрай имтигьанриз физва. Гагь-гагь рикIелни текъвер хьтин хъутIал­ра гьатзава. ГьикI экъечIда? Къу­ватдихъ галаз сад хьиз, амални ге­рек я. Уьмуьрдин тарсариз дурум гун, абурувай чирвал къачун герек я.

Ингье ада вичиз ярашугъ турни бал­кIан хкязава:

Турарикай гъанвай кьван

Садни хьанач герекди.

ГьакI аламай, пашман яз,

Атанвайбур куьмекдиз.

Эхир балкIан (шив) хкягъун меслятна­.

 

Пагьливанди Шекидин

БалкIандал гъил вегьена.

Кьве къат хьана юкь адан,

ТIимил амай текьена…

ИкI хьанатIани, халкьди Шарвилидиз гьуьрметзава, адан гъавурда вири акьазва: пагьливандиз кутугай тур гатун лазим я, гьахьтин шивни жагъурун. Чебни сабурдивди, дикъетдивди кьилиз  акъудна кIани крар я.

Халкьдин къуват галай тур

Кьурай гъиле гадади.

Адан къуват жервал я

Вичин халкь хьиз, зурбади!..

И гьакъикъатдал ни гьуьжетда?  Халкь­дихъ галаз санал алайла, пагьливандин къуват гьа дережадинди жезва. Хва халкьдинди жен!

Чаз бес халкьдин дердийрин гъавурда акьадай, адан куьмекдиз физ алакьдай, сидкьи михьи рухваяр герек тушни? “Тек тар тама тахьурай”, лу­гьуз­ва ми­салда. “Са чичIиникай гъал же­дач, са тар­цикай — там”, лугьузва маса мисалда.­

Шарвили са махара ваъ, гьакъикъат­да жедай хьтин агьвалатра гзаф аквазва, вичин къилихни ада гьа адетдин шар­тIара уяхарзава, лигимарзава.

Шарвилидин рикI ала

Элдин ширин манийрал.

Шарвилидин рикI ала

Фикир дерин манийрал…

 

Ацукьнава къагьриман

Шад межлисда жегьилрин.

Ацукьнава Шарвили

Шад межлисда кьегьалрин…

Амма Кьвеварарай атай мугьманри­ Шарвили шадвилин хилярикай хкудна:

Ватан дарда гьатнава,

Нагъв ала чи вилерал.

Эцигдачни на мелгьем

ХцIур гузвай хирерал?..

 

Шарвили вич рахана:

— Арадал кар алачиз,

Мехъер кIвале яс жедач.

Ватан дарда гьатайла,

Куьмек тийир кас жедач…

Шарвилидин и гафар алай вахтунда халкьдин камалдин хазинада гьатнава. Гзаф несилри абурукай тарс хкуднава, инлай кьулухъни хкудда.

Ингье Шарвили Кьвеварда (Дербентда)  анаг барбатIнавай душманрин патав гва.

Шарвилиди дуьзмишна

Вичин кьушун жергеда.

Женг куьтягьун кIан хьана

Пагьливандин жуьреда.

Яни чи пагьливандиз я жуван, я ми­дя­дин патайни артухан ивияр экъичун кIан­завачир. Инсандин иви хьиз, мад вуч багьа я?!

Рази хьанач Кьвевардин

Иви хъвазвай пилияр:

— Ахмакьар я, ахмакьар,

Гьелбетда, и лезгияр.

Душмандиз Шарвилидин теклиф  хуш хьанач. Гуя лезгийрихъ ахьтин зур­ба­ пагьливан жеч лугьузвай. Амма Шар­вилиди вич женгина вуж ятIа чирна:

И патахъай Шарвили

Фена, рикIе цIай аваз.

РикIе цIай ваъ, накьвадин

Гьалалвилин пай аваз.

Руг акъатна майдандай.

Игитди тур хкажна.

Вил акьална кIевдалди,

Душмандин хам алажна…

Ингье ваз Шарвилидин гьакъикъи къилих: чаз садални дяве илитIиз кIан­дач. Дявекарвал чи къаст туш. Амма душ­ман­ди гъил хкажайла, чун кьил агъузна акъваздайбурукайни туш. Им я халис  лезги къилих, чи улу-бубайрилай чав агакьнавай ирс.

Чи пачагь Гьажи Давудани “Зи халкьдал гъил хкаждайдан хура зун хенжел хьана акIида!” лагьанай. Дуст­вилелди атайдав дуствилелди гъил вугун лазим я. Им я чи къилих.

Шарвилиди вичин хвавилин, архавилин, халисан  итимвилин, лигимвилин къилихар гзаф вакъиайра раижзава. Абурукай галай-галайвал рахун патал гзаф вахтар, гзаф чарарни герек же­да. Инал гъанвай мисалрини чаз эпосдин игит гьа­къикъи чи милли къилихдин векил, вичин руьгьдинни рекьин­ сагьиб тирди субут­зава.

Эпос чируни чаз игитрин къилихарни дериндай чирдай мумкинвал гузва. КIела, дустар, эпос, куьн руьгьдиз къуватлу, камалдиз девлетлу, милли къанажагъни хкаж жеда…

Мердали Жалилов