Шарвили тек туш. Далудихъ адан халкь гала.

Алирза САИДОВ

2000-йисан июндин эхиримжи кишдин югъ. Ахцегьа лезги халкьдин милли медениятдинни тарихдин алемда кьетIен гел тур жанлу вакъиа хьана — сифте яз лезгийрин къагьриманвилин “Шарвили” эпосдин сувар кьиле тухвана. Гьа чIава­лай инихъ ингье 20 йис алатнава. И девирда ам лезги халкьдин вичиз тешпигь авачир хьтин лап багьа ва метлеблу сувариз, республикадин дережадин кьетIен вакъиадиз элкъвенва. И юкъуз Ахцегьиз — Шарвилидин гъвечIи  ватандиз,  руьгьдин эверуналди, зияратдал хьиз, кьуд патай агъзурралди мугьманар, лезги ва и чIаларин дестедин лайихлу векилар хквез, абур милли руьгьдин садвал, къанажагълувал, Дагъустандин халкьарин дуствал лишанламишзавай зурба ва­къиадик шерик жезва.

Ахцегьар. Пакаман сятдин ирид. Къадим шегьер суварин либасда ава. Куьчеярни майданар эпосдин суварин мана-метлеб къалурзавай пайдахрини транспарантри, шикилрини эверунри безетмишна, вил-гуьгьуьл шадарзава. КIелез хивяй­ зуьрне-далдамдин сегьерралди халкь чIехи мярекатдикай хабардарзава. Гьа са вахтунда мугьманрин машинарни агакьна, абуру чпин чкайрал Агъул, Дахадаев, Докъузпара, Рутул, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Табасаран, Хив районринни Дербент, Огни ше­гьер­рин майданар къурмишна, анрал демер кутазва. Виридалайни чIехи ва гурлу майдан (ам культурадинни искусстводин музейдин гьаятда ва вилик квай рекьел ала) Ахцегь райондин УК-дин коллективди къурмишнава…

Сятдин цIуд. Райондин вилик-кьилик квай ксар багьа мугьманар къаршила­мишиз Гъурун кIамун — райондин сергьятдин майдандал ала. Ингье машинрин яргъи цIиргъ атана агакьна. “Ахцегь район” МР-дин кьил Осман Абдулкеримова активдихъ, гьевескар артистрихъ ва гъиле цуьквер авай аялрихъ галаз санал суварин оргкомитетдин председатель Имам Яралиев, РД-дин милли политикадин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик ­Муслимов, республикадин ЮТО-да РД-дин Кьилин векил Фуад Шихиев, хуьруьн майи­шатдин рекьяй министрдин замес­титель Шамил Алиев, “Россельхозцентр” ФГБУ-дин Дагъустандин филиалдин ­руководитель Мегьамед Гьажимегьамедов, РФ-дин лайихлу муаллим, машгьур пагьливан Сулейман Эфендиев, РД-дин Халкь­дин Собранидин депутатар — Гьамидуллагь Мегьамедов, Сафидин Мурсалов, Рафик Асланбегов, Сулейман-Стальский, Мегьа­рамдхуьруьн, Докъузпара, Рутул районрин кьилер тир Нариман Аб­дулмутали­бов, Фарид Агьмедов, Агьмед Агьмедов, Ибрагьим Ибрагьимов ва гзаф масабур къаршиламишзава. Гурлу гуьруьш-тебрикдилай кьулухъ вишералди машинрин цIиргъ Ахцегь галайвал ахмиш жезва.

Ахпа мугьманар ва жемят кьилди-кьилди майданрал физва. Гьар са район­ди­ вичин майдандал гурлу межлисар къур­мишнава, анрал фотовыставкаяр ачухнава, халкьдин гъилин-тупIун сеняткарвилерин чешнеяр, жуьреба-жуьре рекьерай чпин алакьунарни агалкьунар къалурзава. Кьвед-пуд чкадал симинин пагьливанар къугъвазва. Спортдворецдин вилик спортдин милли жуьрейрин акъажунрай пагьливанри чпин къуватар алцумзава. Валентин Эмирован тIварунихъ галай ял ядай багъда ва музейдин вилик “Ахцегьар — Шарвилидин ватан!”, “Яшамишрай чи халкьарин дуствал!” лишанрик кваз аял­­рин Яратмишунрин кIвалин, художест­венный, искусстводин мектебрин, юннатрин станциядин ва чкадин художникрин выставкаяр ачухнава. Мугьманар музейрихъ ва тамашуниз лайихлу чкайрихъ галаз таниш жезва, 300 кIарцIин гурарай  ви­нелди КIелез хивел — Шарвилдин ли­шан­лу­ гуьмбетдал — ротондадал хкаж жезва, суварин 20 йисан девирда ина чпиз хванахваярни дустар хьанвай кIвалериз илифзава… Куьрелди, Ахцегьар ширин аваз­ринни шишерин ниэрни милли авазрин ванер какахьнавай са зурба майдан я — Дагъустандин халкьарин дуствал тестикьарзавай майдан!

Сятдин кьвед. Ял ядай багъ, чIижерин куьнуьдиз ухшамиш яз, шад элдив ацIанва. Ви­ридан вил чIехи сегьнедал ала. Ингье анал экъечIай Касбубади, гуя душманри гьужумна Ватан барбатI жезвай, дарда гьатнавай халкьдин гьал къалурзавай монолог кIелу­налди, Шарвилидиз элдин вилик экъечIун теклифзава:

Ийизва къе гила ваз дад,

Гъамарикай чун ая азад,

Чи гуьгьуьлар жедайвал шад,

Циферикай хкечI вун,

Ша, майдандал экъечI вун!..  —

лагьана, “Шарвили! Шарвили! Шарвили!” гьарайзава. И эверуникди майдандал суьгьуьрдин тур гъилевай пагьливан пайда жезва:

Атанва зун куь гьарайдиз,

Гъам-хифетрин ийиз чара.

Аквазва заз югъ-къандавай

Куь зиллетар жезва пара

 

Зи лезги халкь, зи хайи халкь,

Мердвилелди гьала девран,

Сад-садаз хьухь арха, даях,

Магълуб ая ягъи душман!

 

Зи чил, зи халкь, куьн мус кIеве

ГьатайтIани атана,

Акъвазна зи сурун хиве,

Гьарай пудра лагьана:

“Шарвили! Шарвили! Шарвили!”

Женг чIугваз зун хкведа,

Куьмекда квез, зи халкь, за!

(Шарвилидин пагьливандин ва адан руьгьдин регьбер  Касбубадин ролра Лезги госмуздрамтеатрдин актёрар тир Казбек ва Саидин  Думаевар  къугъвана).

Мярекат кьиле тухузвайбуру, тебрикдин гаф рахуналди, сегьнедиз суварин официальный пай ачухун патал Ахцегь райондин регьбер  Осман  Магьмудович  Абдулкеримоваз  теклифзава:

— Гьуьрметлу ахцегьвияр, азиз мугьманар, дустар! Къе гуьзел ва къадим Ахцегь чилел чна нубатдин 20 — сеферда халкьдин игитвилин “Шарвили” эпосдин сувар кьиле тухузва. Им къазанмишнавай агалкьунар тебрикдай, вилик квай месэлаяр веревирд ийидай, гележегдикай фикирдай мумкинвал я. Эхиримжи йисара Шарвилидин сувар республикадин дережадин серенжемдиз элкъуьникди адан важиблувал артух ва сергьятар мадни гегьенш жезва. За квез игитвилин и сувар жуван, райондин руководстводин, райондин депутатрин собранидин ва вири ахцегьвийрин патай рикIин сидкьидай мубаракзава! Квез чандин сагъвал, яргъи уьмуьр, хъсан вири крара чIехи агалкьунар хьурай!

“Шарвили” эпос Забит  Ризванован, Байрам  Селимован,  Агьед  Агъаеван ва чи са жерге алимрин, журналистрин, общественный деятелрин еке зегьметдин нетижада арадал хканвай чIехи эсер я. Адан кьилин макьсад халкь сад авун, акьалтзавай несил бубайрин баркаллу крарин чешнейралди ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишун я. Шарвилидин суварин куьмекдалди Ахцегь райондиз туристар желб жезва. Чун инаг туриствилин чIехи меркездиз элкъуьриз алахъда. И кар патал ина вири мумкинвилер ава.

“Шарвили” эпос арадал хкунин ва Ахцегьа­ и сувар тешкилунин карда бинедилай су­ва­рин оргкомитетдин председатель И.М. Яралиева еке зегьмет чIугуна. Суварин куьмекдалди милли чIал, тарих, культу­ра хуьнай ва Дагъустандин халкьарин дуствилин алакъаяр мягькемарунай Ахцегь районэгьлийрин патай Имам Музамудиновичаз чухсагъул!

Ахцегь райондин регьберди суварин иштиракчийрин, вири лезги халкьдин тIвару­нихъай гьакI РД-дин Кьил Владимир Васильеваз, Да­гъустандин Гьукуматдизни  Халкьдин Собранидиз ва  суварин мярекатра иштиракзавай районрин кьилериз, халкьдин руьгьдин ивирар арадал хкунин ва акьалтзавай несил дуьз тербияламишунин карда абурун зегьмет къейдуналди, чухсагъул малумарна.

Трибунадихъ суварин оргкомитетдин председатель  Имам  Музамудинович  Яралиев  гала:

—  Суварин гьуьрметлу иштиракчияр! Играми дустар! Эпосдин вири вакъиаяр, гьерекатар адан кьилин игит Шарвилидихъ галаз алакъалу я. Гьар са девирдин векилри чпин крар, рангар-тавар кухтаз, ам халкь­дин итиж-таъсиб хуьзвай эпосдин игитдин лишандиз элкъвена. Эпосдин эхирда, душманрин фендигарвал себеб яз, Шарвили телеф жез­ватIа­ни, ам садазни магълуб яз ва кьенваз аквазвач. Эсер халкьдин хъсан гележегдихъ инанмишвилин лишандалди — машгьур весидалди бегьем жезва. “Шарвили”, Кавказдин лап къадим эпос яз, дуьньядин “Илиада ва Одиссея”, “Калевала”, “Манас”, “Давид Сасунский” хьтин машгьур эпосрин жергеда ава.

Къе чна чи эпосдин 20 — сувар къейдзава. И девирда лезги ва урус чIаларал эпосдин текстер, вишералди илимдин макъалаяр кхьенва, шикилар ва памятникрин эскизар туькIуьрнава. Лезгийрин госмуздрамтеатрди сегьнеда эпосдин къа­матрал чан гъанва, композитор Мегьамед Гьуьсейнова махсус опера яратмишнава. Гьар сувариз халкьдин вилик жуьреба-жуьре ре­кьерай зурба агалкьунар къазанмишай ксар — Шарвилидин невеяр — алимар, пагьливанар, писателар, журналистар, композиторар, манидарар (абурун кьадар вишелай алатнава) ва яратмишунин коллективар “Шарвилидин” премийриз ла­йихлу хьанва. Абурун жергеда халкь­дин шаирарни писателар тир Байрам Салимов, Абдуселим Исмаилов, Ханбиче Хаметова, Арбен Къардаш, Майрудин Бабаханов, композиторар —  Мегьамед Гьуьсейнов, Асеф Мегьман, Къагьриман Ибрагьимов, алимар — Агьед Агъаев, Фируза Вагьабова, Айбике Гъаниева, Фаида Гъаниева, Ярали Яра­лиев, Ризван Ризванов, Аликбер Аликберов, Фейзудин Нагъиев, Заур Алисултанов, бажарагълу актёрарни режиссёрар — Абдулла Гьабибов, Ибрамхалил Рамазанов, Фатагь Къурбанов, журналистарни общественный деятелар — Седакъет Керимова, Ариф Керимов, Пакизат Фатуллаева, Исмихан Къадимов, Эйваз Гуьлалиев, Дашдемир Шерифалиев, Абду­лафис Исмаилов, зурба пагьли­ва­нар —  Назим Гьуьсейнов, Альберт Селимов, Радик Исаев, Жабар Ас­керов, Гьабиб Аллагьвер­диев, ­Фе­тали Рагьимов ва гзаф масабур ава.

Гьар йисуз чи суварик Дагъустандин, Россиядин, Азербайжандин ва дуьньядин пи­пIерай цIуд агъзурралди мугьманри иштиракуни чи алахъунар гьавайданбур тахьайдан гьа­къиндай шагьидвалзава. Гьелбетда, и месэлада чаз РД-дин руководст­водин, Гьукуматдин, Халкьдин Собранидин, гьакI чи муниципалитетрин кьилерин, интеллигенциядин ва, якъин, медени, мугьманперес ахцегьвийрин патайни еке куьмек хьана. Вири пара кьадар сагърай! Квез и чIехи сувар мубаракрай!

Микрофондихъ РД-дин милли политикадин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик  Селимович  Муслимов  гала:

— Салам алейкум, гьуьрметлу ахцегьвияр, мугьманар!  За жуван, РД-дин Гьукуматдин, адан Председатель Артём Здунован, республикадин милли политикадин ва динрин крарин рекьяй министерстводин патай квез игитвилин “Шарвили” эпосдин 20 йисан юбилейдин сувар мубаракзава! И девирда, республикадин сувариз элкъвена, ада Дагъустандин вири халкьарин, гьакI Россиядин ва къецепатан уьлквейрин пара миллетрин векилри иштиракна. Амма суварин бине халкь я, ри­кIин эверуналди кьуд патай иниз ахмиш жезвай чи лезги халкь. Халкьдин бейнида Шарвили тарихдин вири вакъиайрин иштиракчи тир гьакъикъи кьетIен пагьливан хьиз гьатнава.

Шарвили ислам дин кьабулдалди вилик ва гуьгъуьнин девирдани яшамиш жезва. Ада ватандин, хайи халкьдин азадвал патал хазаррихъ, арабрихъ, Тамерланан, Надир шагьдин кьушунрихъ ва маса чапхунчийрихъ галаз женг чIугваз­ва. Ватандин ЧIехи дяведин йисарани сивин яратмишунрин эсерра Шарвили халкьдин куьмекдиз къвезва. Ам чи девирдин игитни тир­ди 20 йис вилик Дагъустандал яракьлу бандитрин дестейри гьужумайла, эпосдин сувар арадал атуни лишанламишзава. Дагъустан къурхулувилик квай четин макъамда дагъви халкьар, гуя Шарвилидин умумиламишнавай зурба къаматдиз элкъвена, душмандин хура акъвазна. Эхь, гьар са вакъиадиз вичин игитар ава. “Шарвили” эпосдин суварин игит И.М.Яралиев я. Эвелимжи нубатда гьадан къуватралди 20 йисуз и сувар яшамиш жезва, кьиле физва. Сагърай!

Ахпа ада чи милли культура вилик тухунай ва Дагъустандин халкьарин ислягьвилинни дуствилин алакъаяр хуьнай, гьакI суварин 20 йисан юбилейдин шадлухдай  “Ахцегь район” муниципалитетдин кьил О.М.Абдулкеримов РД-дин милли политикадин ва динрин ­кра­рин рекьяй министерстводин Гьуьрм­етдин грамотадиз, адан заместитель А.И.Шуаев Чухсагъулдин чарчиз лайихлу хьанвайдакай лагьана, гьакI Шарвилидин вири­далайни жегьил неве, ирид йисавай пагьливан, международный тур­ниррин чемпион М.Асланован агалкьу­нарни махсус Грамотадалди къейдна.

Микрофондихъай  республикадин Кьиблепатан территориальный округда РД-дин Кьилин векил Фуад Шихиеван тебрикдин гафарилай кьулухъ сегьне тамамвилелди суварин гала-концертдин иштиракчийрин гъиле гьатзава. Халкьди лезги эстрададин солистар тир Фаризат  Зейналовадин,  Руслан  Пирвердиеван,  Жамиля  Заловадин,  Пьер  Айджодин,  Жавагьир  Абдуллаевадин,  Рашад  Ибрагьимован  ва бажарагълу маса артистрин  маниярни кьуьлер гурлу капар ягъуналди кьабулна.

Мани-макьамрин арада суварин оргкомитетдин председатель И.М.Яралиева милли культура хуьнин, халкьдин арада “Шарвили” эпосдин фикирар, метлебар чу­кIу­рунин карда агалкьунрай ва вилик квай 100 йисан юбилейдин шадлухдай республикадин “Лезги газетдин” редакциядиз (кьилин редактор Мегьамед  Ибрагьимов), Шарвилидин къамат сегьнеламишунай ва театрдин 115 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз  СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезгийрин госмуздрамтеатрдин коллективдиз (директор Динара Эминова), ­милли музыкадин адетар арадиз хкунай халкьдин “Сувар” ансамбль (художественный руководитель Седакъет  Керимова), литературадин “шарвилистика” тематикадин яратмишунрин агалкьунрай республикадин культурадин лайихлу работник, шаир ва журналист  Шагьабудин  Нурдинович  Шабатоваз, илимдин хиле агалкьунрай ДГУ-да филфакдин магистрант  Ибрагьи­мова   Мадина   Абдурежебовнадиз ва спортдин рекьяй кадетрин арада акъажунрай Европадин чемпионатдин гимишдин призёр  Гьажиев   Жабраил   Гьажиражабо­вичаз “Шарвилидин” Гьуьрметдин грамотаярни пулдин премияр гана.

Суварин мярекатар нянин кIуь­даз КIелез хивяй цавуз гуьзел ва гужлу фейерверкар ягъуналди ва мугьманар къунагъламишуналди давам хьана.

Дашдемир Шерифалиев

Шикилар — Ю.Саркарован, С.Данияловадин