Жаванвилин яшариз гьам диде-бубайри, гьамни муаллимри «четинди» лугьузва. И яшда аял садлагьана чIехи жезва. Жаван масабурухъ галаз алакъайра виликдай акун тавур хьтин аксивилерал расалмиш жезва. И вахтунда аялди гуя чаз вич кIан хьунин къуват ахтармишзава. Жаванди вич кIан хьун истемишзава. Диде-бубайриз чпин аял кIандач лагьана туьгьметарунин гереквал авач. ЯтIани чна мукьвал-мукьвал халис кIанивал адан тапан кIанивилихъ галаз какадарзава.
Машгьур психолог, философ Эрик Фромма са мус ятIани «КIанивилин искусство» тIвар алай вижевай ктаб кхьенай. Ина ада тапан кIанивилин ва халис кIанивилин арада авай тафават тайинарнава. Бес тапан кIанивал вуч я?
«ЧIехи» ва я икрамзвай кIанивал (великая или поклоняющаяся любовь). КIанидан вири мурадар къанун я. Чна гуя жуван уьмуьр адан уьмуьрда «цIурурзава», кIанидан хатурдай жуван итижрикай ва игьтияжрикай къерех жезва. Нетижада вахт алатурдавай ада чаз ийизвай итиж квахьзава. Сейли кас хьун залан пар я, «кумир» чи икрамдикай азад жез чалишмиш жезва.
«Сентиментальный кIанивал». Чна инсандихъ галаз гьакъикъи алакъайриз къимет гузвач. Виликан девирда аял гьикьван хъсанди тиртIа, рикIел хкизва, адан хъсан гележегдикай хияларзава. Гьа са вахтунда къенин йикъан къайгъуйриз ва дердийриз фикир гузвач. Нетижада рафтарвилера гуьгьуьлрин къайивал, сугъулвал, ичIивал арадал къвезва.
Язух ва зайиф аялар кIан хьун, аял жув хьтинди хьунин чалишмишвал. Нетижада ам психологиядин жигьетдай вич хуьнин гьар жуьреяр ишлемишунал къвезва: накъвар, къизмиш хьун (истерика), тапарарун.
Продуктивный (бегьерлу) кIанивал вуч я? Адак акатзава:
— аялдиз гьуьрмет авун, ам гьихьтинди ятIа, гьахьтинди яз кьабулун;
— рикI алай аялдин патахъай къайгъударвал чIугун, адан саламатвилиз итиж авун;
— жуван аял чир хьун;
— адан шадвилер ва дердияр жуванбур хьиз къалуриз алахъун, уьмуьрдин четин гьалара куьмек гун.
Жаванрин субкультура абуру чеб гзаф дуьшуьшра чIехибуру кар алакь тавунивди гьакъикъи инсанвилин культурадив агудуниз акси разисузвал къалурун я. Жаванрихъ чпин чIал жезва. Сад-садахъ галаз алакъайра авайла, жаванри сивел атай вуч хьайитIани лугьузва, виликдай аваз хьайи «сенгерар» чкIизва. И яшдин аялри чеб икI тухун адетдин кар я. Педагогри ва психологри гьайиф чIугуналди къейдзавайвал, алай аямдин жаванри тIимил кIелзава. Гьа са вахтунда и яшда рахунрин къурулуш арадал къвезва. Рахун (речь) вилик фин тавуни, вичин нубатда, жаван вилик финизни писдаказ таъсирзава, адан ахлакь кесибарзава.
Жаван гьа са вахтунда романтикни я, реалистни. Адалай хсуси дердияр кьатIуз, вичи вичиз тербия гудай программа туькIуьриз алакьзава. И яшда инсандин уьмуьрдин итижар арадал къвезва. Эгер жавандиз вич квел машгъулардатIа чизвачтIа, адаз гележегда вичин уьмуьрдин мана тайинариз гзаф четин жеда. Абуру таяр-туьшерихъ галаз алакъайриз гзаф вахт ва къуватар серфзава. Ибур гьакIан рафтарвилер туш. Аялди и вахтунда дустар жагъурзава, умуми итижар авай вичин клуб яратмишзава. Паталай иниз масадбур кьабулдач.
Аялар чпин дустарив ихтибарсуздаказ эгечIда. Абуруз бегенмиш тахьай кардай багъишламишизни чидач. Гзаф дуьшуьшра жаванри дустаривай абурун дуствилин гьуьрметдай маса итижрилай гъил къачун истемишзава. И яшда авай аялри чпи чпиз дурумлу къимет гуда. Амма лайихлу къимет чпи и асантди тушир девирда диде-бубайрихъ галаз алакъа квадар тавур жаванри къачуда. Амайбурун къимет я кьадарсуз винизди, я агъузди я.
Жавандиз диде-бубайри лап хъсан къилихар ишлемишиз ва гьа икI физический нукьсанар эвез ийиз чирунихъ ва куьмек гунихъ еке метлеб ава. И яшда авай инсан вич масадбурулай аслу туширди хьун патал чалишмиш жезва. Диде-бубайрин фикирар критикадик акатзава, жаванди вичин хсуси «зун» яратмишзава ва ам активвилелди хуьзва. Гьуьжетдин гьалар куь арадал гъизва?
Хсуси фикир, къарар, жуван сенгер, хсуси уьмуьр патал ихтиярар инкар авун.
Жаванри чпин инсанвилин лайихлувал агъуз вегьин эхдач.
Чпин ихтиярар патал женг чIугуналди, жаванриз гьеле маса инсанрин аслу туширвилив гьуьрметдивди эгечIиз чидач. Хизанда и ериди мукьва-кьилияр патал тIимил четинвилер арадал гъизвач. Жавандин кIвализ, рак гатун тавуна, гьахьмир. Адан крарикай хабарар кьамир, аялдиз юлдашрихъ галаз алакъаяр хуьз манийвал гумир. Жаван чIехибурузни хсуси уьмуьр, сир хуьн, кьилдинвал патал ихтияр авайдан, аялар акI яшамиш жезва хьи, гуя масабуру вири уьмуьр эхирдал кьван чпиз бахш авун лазим я.
Жавандивай вичин юлдашдин аслу туширвилиз къимет гуз тежезвайвиляй абурун арада авай дуствални дурумсузди я. Гьихьтин хьайитIани гьуьжетда ада вич къурбанд яз гьисабзава, рафтарвилера къизгъинвал гьатай ва я абур кьатI хьайи дуьшуьшра вичин тахсир хиве кьадач.
Аял вичин итижар гьисаба кьазвай таяр-туьшерин дестеди вич кьабулун патал чалишмиш жезва. Жаванрин десте – им аялдиз ял ягъун патал герек тир гьакIан гадаяр туш, им чпихъ чпин ва масадбурулай тафаватлу къанунар, къайдаяр авай терефдарар (сообщество) я. Дестедин член хьун адан законралди яшамиш жез, маса дестейриз аксивализ жезва лагьай чIал я. Дестеда аваз хьуни жув хуьдай мумкинвал гузва. Дестеди кьабул тавун – им мусибат я.
Жаванди вичив гьамиша суал вугузва: зун вуж я? зун гьихьтинди я?; дестедилай къецепата зун вуж я?; дестедин башчиди ахлакьсуз крар авунал желбиз хьайитIа, завай адаз муьтIуьгъ тежез алакьдатIа? И яшда уьмуьрдив эгечIунин рекьяй аялдин активный сенгер тайин жезва. Инсан я азадди жезва, я ада къуватлубурун вилик кьил агъуззава.
Аял чIехидан истемишунриз ва къиметриз яб тагуз чалишмиш жезва. Гьа са вахтунда адаз чIехи юлдашдин, тежрибалу меслятчидин патахъайни еке игьтияж ава. Жаван паталди менфятлуди хьун асант кар туш.
Жавандивай муаллимрин ва диде-бубайрин буйругъар гунин, чIехибуру туьгьметар авунин, чпин хсуси фикирар илитIунин къайда эхиз жедач.
ЧIехибуру, жавандихъ галаз алакъаяр хуьналди, сифте килигайла, сад-садахъ галаз кьан тийизвай кьве месэла гьялна кIанзава: аял хаталувиликай хуьн ва адаз азадвал гун, ам хсуси уьмуьрдиз гьазурун ва адал датIана гуьзчивал тухун.
И яшда тербияламишун герек тир виридалайни кьилин ери жавабдарвал я. Эгер диде-бубади аялдиз азадвал гузвачтIа ва адавай жавабдарвал истемишзавачтIа, ам чIехиди хьун патал чалишмиш жедач. Идани аялдиз чIехи жез кичIе хьунал (инфантилизмдал) гъида.
Жаванди диде-бубадин арада жезвай гьуьжетар ва абур чара хъхьун гъвечIи яшдин школьникдилай гзаф рикIик кьада. Амма диде-бубади хкянавай хизан «аялар патал» хуьзватIа, аялди багърийрин арада чаравилин алакъайрин «модель» гьамишалугъ яз кьатIузва ва саки гьамиша вичин хсуси хизанда арадал хкизва.
Жаванди дидедихъ галаз гуьгьуьлдин къайивал гзаф заландиз рикIик кьазва. Эгер дишегьли дидевилиз гьеле гьазур туштIа, ада аял четиндаказ ханатIа, зайиф яз, ам мукьвал-мукьвал азарлу хьуникди диде хсуси уьмуьрдин шадвилерикай магьрум ятIа, ада аял кьабулзавач. Гьикьван аялди дидедин патай кIанивал тIимил гьиссзаватIа, гьакьван гзаф ам кIваливай къерех жезва. ИкI хьайила, гьаятда, куьчеда авай компанияди кIвал ва хизан эвезда. Л.С.Выготскийди аялдин, жавандин гьал шизофреник авай гьалдихъ галаз гекъигзавай: жавандин психикадин функцияр рикIин тIарвилин жуьреда арадал къвезва, шизофреникдин лагьайтIа, гьа и жуьреда чкIизва. Куь аялдихъ галаз алакъаяр хуьзвайла, и кар рикIелай ракъурмир.
Нариман Мамедов,
журналист-педагог, РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи
