Эхиримжи варцара республикадин  мулкунал маса гузвай недай суьрсетдин къиметар са кьадар хкаж хьанва. Агьалийрин гуьгьуьлар иллаки чIурзавайди а кар я хьи, адет яз, гатун вахтунда булдаказ жезвай ва республикадин чилел гьасилзавай хуьруьн майишатдин суьрсетдин къиметарни  са кьадардин виниз фенва. ИкI, (1 кг) малдин якIун къимет — 800 манатдилай, дуьдгъвердин — 1000 манатдилай, нисидин 400 манатдилай алатнава.  Идахъ галаз сад хьиз,  муьштерийри къейдзавайвал,  гатун цIиг ятIани, емишрин ва майвайрин къиметарни, алатай йисарив гекъигайла, са кьадар багьа  я.

«Амай кIвалахар гьич, бес жуван чи­лел гьасилзавай суьрсетдин, жуван дагъларани сувара акьалтзавай маларин як, жуван багъда экъечIзавай  емишрин къиметар вучиз дегиш жезвайди я гьар юкъуз?» — наразивалзава муьштерийри. Абуру гьисабзавайвал, и кардин­ себеб гьасилзавай суьрсетдин виле акьадай пай къецепатан регионриз акъу­дун (маса гун) ва нетижада республикада абур бес кьадарда тахьун  я. Мисал яз, лапагдин як рагъэкъечIдай патан са жерге уьлквейриз (Ирандиз, ОАЭ-диз) маса гуз башламишунихъ галаз  сад хьиз, республикадин базарра адан къимет са кьадар хкаж хьана.

Гьа са вахтунда, региондин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин­ министрди малумарайвал, чи лапаг­рин­ якIун машгьурвал мусурман уьлквейра­ йисалай-суз анжах хкаж жезва­, гьатта цIуд сеферда артух къиметрай гайитIани, ам маса къачуз гьазурбур анра тIимил жезвач — лапагар амай уьлквейрани хуьзва, амма Дагъустандин дагъларин жинсинин гьайванрин як иллаки дадлуди яз гьисабзава. Къенин юкъуз Да­гъус­тандин лапагар къецепатан вад уьл­кведиз  (Азербайжан, Гуржистан, Узбекистан, Иран ва Къазахстан) маса гузва ва и рекье кутIунзавай икьраррин география мадни гегьеншарзава. «Къенепатан базарда къиметар багьа хьун и кардихъ галаз алакъалу яни?» лагьай суалдиз республикадин премьер-министрди датIана гьа са жаваб гузва: «Ваъ, къецепатаз гузвайди, гьич тахьайтIа, 100 агъзур лапаг я, республикадихъ лагьайтIа, куьлуь карч алай гьайванар  5 миллиондив агакьна ава». Къейд ийин, 2022-йисан эвелдин делилралди, Дагъустандин куьлуь карч алай гьайванрин кьадар  4 млн. 652  агъзурдаз барабар тир. Гъавурда гьатзавайвал, якIун къимет хкаж хьун адан кьитвилихъ галаз алакъалу туш.

Бес майвайрин месэла гьихьтинди я? Августдин эвелрай 1 кг истивутрин къимет 100 манат хьунихъ вуч себеб ава? Булдаказ бегьер ганвай хутар, машмашар, шефтелар 150 манатдай маса гун, помидоррин къиметар 100 манатдилай агъуз ават тавун квехъ галаз алакъалу я?

И месэладиз талукь яз соцсетра гъулгъула гьатайдалай кьулухъ  РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин  министерстводи республикада майваяр ва хуьруьн майишатдин маса суьрсет бес кьадарда тахьунин малуматар официальнидаказ инкарна. Идаради гьи­­сабзавайвал,  и делилар  гьакъикъатдиз жаваб гузвайбур туш.

Министерстводин малуматда къейднавайвал, Дагъустан  лапагдин як, дуьгуь, майваяр, картуфар ва бахчадин куль­тураяр гьасилунин рекье кIвен­кIве­чийрин жергеда ава. Мисал яз,  2023-йисуз  республикада 365 агъзур тонн картуфар, тахминан 1,5 миллион тонн майваяр ва бахчадин культураяр, гьакIни 220 агъзур тонн емишар гьасилна. Им региондин къенепатан базарди истемишзавайдалай­ са шумуд сеферда гзаф я.

«Майваяр ва емишар гьасилунин карда Дагъустан уьлкведа кIвенкIвечи чкадал ала. Мисал яз, жува жуван игьтияжар таъминарунин индекс,  алатай йисан делилралди, майвайриз талукь яз – 321,6 процентдиз, емишриз 157,1 процентдиз барабар тир. Гьаниз килигна,  суьрсет бес тахьунихъ галаз алакъалу  малуматар гьахълубур туш», — къейдзава министерстводин векилди.

Ада хабар гайивал, «артухан суьрсет, гьелбетда, региондилай къерехдиз тухузва». Къиметар лагьайтIа, минис­тер­стводи гъавурда твазвайвал,  цIийи бе­гьер агакьуникди агъуз  жеда.

«Санлай къачурла,  емишрин ва майвайрин къиметар тIем акакьдайбур хьун патал РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи муниципальный районрин ва шегьердин округрин администрацийрихъ галаз санал хуьруьн майишатдин суьрсетдин  ме­кераяр тешкилзава. Идалайни гъейри, Махачкъалада фад чIур жедай емишар ва майваяр йифен вахтунда машинрай (Батыраян тIварунихъ галай куьчеда) пулсуздаказ маса гудай ихтияр ганва. ИкI, чаз закондин бинедаллаз анжах базар хуьруьн майишатдин суьрсетдалди таъминардай  ихтияр ава, къиметрал гуьзчивалдай — ваъ», — лугьузва министерстводин векилди.

«Артухан суьрсет, гьелбетда, реги­ондилай къерехдиз тухузва» лугьудай фикир, хиве кьан, гьахълуди я. Жуван­ игьтияжар таъминарайдалай кьулухъ амукьзавай артухан суьрсет маса гун — им экономикадин бине тешкилзавай  гьерекат я. Амма,  кар ана ава хьи, базардин азад экономикадин шартIара маса къайдади агъавалзава: ни еке къимет гузватIа, гьадаз маса гун. Гьаниз килигна, республикада эхиримжи йисара садрани тахьай хьтин гзаф кьадарра аваз гьасилзавай Къизлярдин дуьгуьдин къиметни  амай  маса жуьре  чIахарин къиметрилай хейлин багьа я. РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин­ министр М.Аджекова гъавурда турвал, дуьгуьдин къимет винизди хьун ам гьасилун патал лазим тадаракрин къиметар, абуруз ийизвай харжияр винизбур хьунихъ галаз алакъалу я. Идалайни гъейри, Къизлярдин дуьгуь маса регионра, гьатта къецепатан уьлквейрани  рикI алаз маса къачузва, адаз еке къимет гузва. МасакIа лагьайтIа, фикир ихьтинди я: чи чилел ерилу суьрсет (як, ниси, дуьгъвер, чIахар, майваяр, емишар, хвехвер…)­ гьасилзава, ам виниз тир къиметдай къецепатан базарра маса гузва, хьайи такьатар республикадин бюджетдиз хквезва, нетижада Дагъустанда агьваллувал хкаж жезва. Эгер гьар са касдин агьваллувиликай рахайтIа, адаз кIва­лахдай мажиб гузва эхир.

Санлай къачурла, чун гъавурда гьатзавайвал, республикада недай суьрсетдин къиметар багьа хьунихъ са жерге себебар ава. Абурукай кьилинди вири уьлкведиз талукь инфляция, яни манатдин такьатлувал зайиф хьун я. «Виликдай за 1 лапагдин къиметдихъ са вацра хизан хуьзвай, гила адахъ са гьафтедани дурум гуз жезвач. Амай вири шейэр багьа хьайила, чун­ни къиметар хкажуниз мажбур жезва. Гьайван хвена, арадал гъун квяй акъваззаватIа, квез садавайни лугьуз жедач. Адет яз, адан къимет  гьар жуьредин терефар фикирда кьуна тайинарзавайди я», — лугьузва таниш чубанди.

Мад са себеб — ам кваз такьун дуьз туш — республикадиз ял ягъиз къвезвайбурун (туристрин) кьадар садлагьана гзаф хьун я лагьайтIа жеда. Хизандин агьваллувилин жигьетдай Дагъус­тан Россиядин 89 региондин арада 83 лагьай чкадал ала. Гьа са вахтунда эхиримжи кьве йисан вахтунда республикадиз, официальный делилралди,  гьар йисуз миллиондилай гзаф туристар мугь­ман хьана (2022-йис — 1,5 млн, 2023-йис — 1 млн 750 агъзур. Гекъигун патал, Дагъустандин агьалийрин кьадар 3 186 902 миллиондиз барабар я).

Эхирдай заз мад са месэладикай лугьуз кIанзава. Хуьруьн майишатдинди яз гьисабзавай Дагъустан Республикада хейлин чилер (2021-йисан делилралди, — 65 агъзур гектар), менфят къачун тийиз, къатканва. Патай гъизвай ерисуз ва ужуз  суьрсетдихъ далу акална, чи агьалияр яваш-яваш хуьруьн майишатдикай яргъа хьана. Хуьрерин чкайра гзафбуруз я малар хуьз, я майваяр гьасилиз, я, гьатта агакьнавай бегьер тарцелай атIуз кIанзамач. «Емиш тарцелай атIуниз ийизвай харжияр ам маса гана жезвай къиметдилай гзаф акъваззава, гьаниз килигна…», — гьисабзава хуьруьн агьалиди. Адан гафарик мана квачизни туш, гьелбетда, чкайрал атана, санлай емиш-майва къачузвай арачийри суьрсетдихъ гузвайди кепекар я,  гьа са вахтунда шегьеррин базарра ам кьил эхцигна маса гузва.

Амма асиррилай якъин тир гьакъи­къат шак алачирди я — чили кIвалахун, инсанриз тIуьн гун, неинки са хизандин, гьакI­ни муниципалитетдин, региондин экономикадиз къазанжияр гъун лазим я. Инал къейд ийин, гьеле алай йисан зулухъай уьлкведин гьукуматди чил «гадарнавайди» яз гьисабдай ихтияр гузвай терефар (месела, жугъундалди агал тавунваз,  гелкъуьн тавунваз, участокдал зирзибил алаз, чIурухъандиз элкъвенваз хьун) тайинарда. Идакай и йикъара «Российская газета» изданидиз Госдумадин хсусиятдин, чилерин ва эменнидин ала­къай­рин месэлайрай комитетдин председатель Сергей Гаврилова хабар гана. Гьукумдарри чилерин участокар гьялунин вахт тайинаруниз талукь законопроект саки  гьазурнава. Кар ана ава хьи,  Россиядин Федерациядин Гражданвилин кодексдин 284-статьядин бинедаллаз, эгер хуьруьн майишат кьиле тухун, багълар кутун, яшайишдин кIвал ва я маса эцигунар патал чара авунвай чил тайин макьсаддалди пуд йисан вахтунда ишлемишзавачтIа, ам иесидивай вахчудай ихтияр ава. Кьабулзавай цIийи законопроектри и рекье кIвалах кьезиларзава.

Жасмина  Саидова