Эхиримжи вахтара вичиз еке дикъет гузвай чун элкъвена кьунвай тIебиат хуьнин месэла алай девирдин жемият виликди финин важиблу терефрикай сад я. И жигьетдай иллаки чпе кьериз-цIаруз гьалтдай набататар, гьайванар авай мулкариз артух фикир гунихъ еке метлеб ава. Дагъустанда ихьтин чкайрикай сад “Дагестанский” заповедникдин “Сарыкъумдин кIунтIар” участок я.
Къумадин кIунтIар (бархан) чи республикадин дагъларин ценерив набататрин кьетIен оазис хьиз я лугьуз жеда. Ам алай чкадин ва тIебиатдин шартIари анин патарив гвай мулкариз хас тушир хьтин надирвилер, ажайибвилер арадал гъанва. Къумадай экъечIдай набататрин, дагъларин ценерив гвай ва дуьзен чуьллерин юкьва авай “остров” яз, Сарыкъумди вичел ахтармишунардайбурун ва натуралистрин фикир гьамиша желбзава, абуру анин гуьзелвилелни надирвилел гьейранвалзава.
Къумадин тепейрин чиляй экъечIзавай затIар мадни а кардалди итижлу я хьи, анра къумлухриз хас набататрилай гъейри, инал-анал гъвечIи хьтин нацIар, векьер-кьалар, кьеж гзаф кIандай тарарин жуьреяр — лацу къавахар, чинарар, цIвелин тарар, абурун кIапIалар гьалтда. И кар вацI мукьув гваз хьунилай тIимил аслу я. Къумадин дагъдихъ, тепейрихъ кьеж кужумдай, гзаф кьадар яд кIватIнавай тIебии чка жедай хасият ава. А запасар гьатта йисан лап кьурагь вахтундани акьалтIдач.
Сарыкъумда набататрин 350-далайни гзаф жуьреяр ава, абурукай хейлинбур анжах гьа ина дуьшуьш жезвайбур я. Гзафбур кьетIендиз хуьзвайбурук акатзава. Къумадин кIунтIарал экъечIзавай набататрин 21 жуьре Россиядин ва Дагъустандин Яру ктабра гьатнава, абурукайни 17 республикадин кьетIендиз хуьзвай, федеральный метлебдин маса мулкара, муьжуьд жуьре лагьайтIа, Дагъустандин са чIурарани гьалтзавач (адетдин инжил, Геснеран тюльпан, къаргъу хьтин императа, Залесскийдин Явшан, Леманан астрагал ва мсб.).
Эхиримжи са шумуд йисуз Сарыкъумдиз къвезвай инсанриз хъсан шартIар тешкилзава. Туристрин кьадар йисалай-суз артух жезва. Неинки къумадин кIунтIариз, гьакI анра кьериз-цIаруз гьалтзавай набататризни гьайванриз итиж ийизвайбурувай ТIебиатдин Музейдиз физ жеда — ана гьар са шейиникай гегьенш делилар жагъида. Амма къумадин дагъдин ва анин патарив гвай чкайрин жуьреба-жуьре гуьзел алем жуван вилералди акун регьят кар туш — экожигъиррай винелди хкаж жедайла, ина авай гьар са шей аквадач, гьалтдач. Идахъ галаз алакъалу яз, заповедникдин кьиле авайбуру кьериз-цIаруз гьалтзавай ва квахьзавай набататрин жуьрейрин питомник арадал гъун кьетIна.
Ана кьериз-цIаруз гьалтдай, хуьзвай саки вири набататрин жуьреяр кIватIдайвал я. Сиягьатчийриз абур мукьувай аквада, гьикI туькIуьр хьанватIа, тум гьикI чкIизватIа, вучиз абур кьериз-цIаруз аматIа, и кардин себебар чир жеда. Идалайни гъейри, питомник Сарыкъумда а набататрин кьадар чкадал хкунин жигьетдайни важиблу я. Абурун тумар кIватIда, цун патал ишлемишда, штилар къумадин кIунтIара цада.
Р.Муртазалиев, К.б.н., РАН-дин ДНЦ-дин ботаникадин багъдин
набататрин ресурсрин лабораториядин заведующий,
М.Мегьамедова, “Дагестанский” заповедникдин экологиядин
жигьетдай савадлу авунин рекьяй пешекар
