Женг давам жезва

Ахьтин къелемэгьлияр ава хьи, абурукай кхьин гзаф четин я. Абуру хайи чIалак, эдебиятдикни медениятдик ахьтин пай кутунва хьи, гьикьван рикI алаз кхьейтIани, абурун агалкьунар авайвал, вири патарихъай къелемдиз къачуз хьун мумкин туш.

Ахьтинбурукай сад шаир, гьика­ятчи, журналист, композитор, кинорежиссер хьиз вири халкьдиз сейли­ тир, вичин шиирар сиверай-сивериз физвай, гъикаяяр, повестар ва романар вирида гьевес­дивди кIелза­вай 30 ктабдин автор Седакъет  Керимова  я. Адан эсерар Азербайжанда, Дагъустанда, Туьркияда чап жезва. Шумудни са гьи­кая къумукь, ингилис ва немс чIа­ла­рал кIел­­дайбурув агакьнава. Адан уьмуьрдин рекьикайни яратмишунрикай 4 ктаб, 160 макъала, 50-далай гзаф очеркар акъатнава. 70 шаирди адаз 96 шиир бахшнава. Азербайжандин Информациядин Нобел Меркезди ва республикадин М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай Милли Ктабханади “Седакъет Керимовадин уьмуьр­дин рехъ ва яратмишунар” тIвар ганвай кьве ктаб, гьакIни Азербайжандин медениятдинни туризмдин министерстводи, Милли ктабханади “Седакъет Керимова” тIвар алаз 328 чиникай ибарат библиография чапдай акъуднава.

Гьа са вахтунда Седакъет Керимовади чи музыкадизни къуллугъзава. Ада, алакьунар авай жегьилар кIватIна, Бакуда арадал гъайи “Сувар” ансамбль виринра сейли хьанва. Азербайжанда,Туьркияда, Урусатда, Дагъустанда “Суварин” вири концертар гурлудаказ кьиле фена. Дуьньядин 37 уьлкведин телеканалри адан концертар къалурна, ансамблдиз “Халкьдин коллективдин” гьуьрметдин тIвар гана.

Седакъет Керимовади вичин чIа­лариз 150-далай гзаф манияр теснифна. Фадлай рикIелай ра­къур­навай 30-дав агакьна чи халкьдин манийрал чан хкана. Ада теснифай гзаф манияр Азербайжандин ва Дагъустандин радиойрин Къизилдин фондуна гьатнава.

Чи къелемэгьлиди гьакIни Бакуда жегьилриз лезги кьуьлер чирдай “Лезгинка” мектеб арадал гъана. Гьа икI, меденият вилик тухунай ам 2006-йисуз Азербайжан Республикадин Президент Илгьам Алиеван указдалди “Азербайжандин медениятдин лайихлу къуллугъчи” гьуьрметдин тIварцIин сагьиб хьана.

Хайи чIалан девлетлувални кьетIенвал, лезги халкьдин меденият, адетар, къилихар, уьмуьр къалурун патал лезги чIалал “Зи хайи эл” тIвар алаз документрин бинедаллаз туькIуьрнавай кьве фильм­дин, гьакIни вичин эсеррикай арадал гъайи “Магьи дилбер” ва “ЧIа­ла­кай баллада” фильмайрин автор тир Седакъет Керимовади вич алакьунар авай режиссер тирдини субутна. Адан КцIарин Кьуьхуьр ва Туьркиядин Яйла хуьрерикай туь­кIуьрай фильмди 2018-йисуз Махачкъалада кьиле фейи международный “Лезги хуьр” конкурсда сад лагьай чка кьуна.

Ада сифте яз вичин “Къайи рагъ” пьесадин бинедаллаз лезги чIа­лал сад лагьай художественный фильм арадиз гъана. Им чи халкьдин уьмуьрда гзаф зурба вакъиа я. Алатай 10 вацран къене YouTube-да “Къайи рагъ” фильмдиз лезги, азербайжан, урус чIаларал 7 миллион кас килигна.

Ихьтин агалкьунар авай къелемдин дустуникай и гъилера за “Самур” газетдин 30 йисан юбилейдин вилик адан яратмишунрин икьван гагьди къелемдиз къачун тавунвай са хилекай-редакторвиликай кхьин кьетIна. Гьеле алатай асирдин 80-йисара вич Советрин уьлкведин виридалайни хъсан журналистрикай сад тирди субутай, Азербайжандин журналистрин Союздин “Къизил къе­лем” ва Гьасанбег Зердабидин, Мегьсети Генжевидин, Натеванан тIва­рарихъ галай премийриз лайихлу хьайи Седакъет Керимовади 1997-йисан сентябрдин юкьвара заз зенгна, лагьана: “Самур” лезги мил­­ли меркезди заз “Самур” газетдин редакторвал теклифнава. Вуна заз ам акъудиз куьмек гудани?”

Ваъ лугьуз хьун мумкин тушир. Чна 17 йисуз Азербайжандин КП-дин ЦК-дин “Совет кенди” газетда са­нал кIвалахнай эхир. Четин йи­къа­ра сада-садаз куьмек ганай, сад-садаз арха хьанай. 1975-йисуз зун а ре­дакциядиз тухвайдини Седа­къет­ тир.

Ваъ лагьаначтIани, за адаз жуван са фикир ачухарна: “Самур” исятда акьван пис гьалда ава хьи, ам газет хьиз гуьнгуьна хтун патал са шумуд йис герек я. Гьакъикъатдани за лагьайвал тир. 1992-йисалай 1997-йисал къведалди Азербайжандин гьукуматди кьадардиз тIи­мил халкьарин чIаларал акъатзавай газетриз пулдин такьатралди куьмекар гузвай. 1997-йисалай а куь­мек гун акъвазарна. Сифте яз 1992-йисан январдиз акъатай газетдин сад лагьай редактор тIвар-ван авай журналист ва писатель Фейруз Беделов хьанай. Кар алакьдай ватанперес къелемэгьли тирвиляй ада газетни марагълудаказ акъудзавай. Вишералди ватанэгьлияр рикI алаз газетдив агатзавай. Гьуку­матдилай гъейри, чпихъ мумкинвилер авай лезгийрини пулунин та­кьат­ралди “Самурдиз” куьмекар гузвай.

1992-йисан ноябрдиз газетдин редакторвал искусствойрин илимрин доктор Нуьреддин Гьабибован хиве тунай. Адан вахтунда газет йиса садра-кьведра акъатзавай. Газетдив са касни агатзавачир. Я гьукуматди, маса тешкилатри пулунин такьатралди куьмекни гузвачир, “Самур” акъвазарна кIанзавай. Варцаралди акъатзавачир и газетдин редакциядихъ я кабинет, телефон авачир. Maca четинвилерни авай. Гьа ихьтин гьаларизни килиг тавуна, гьеле “Самурдал” къведалди республикадин чIехибурукай тир “Гуьнай” газетдин редактордин сад лагьай заместителвиле кIвалахай Седакъет кьве рикIин тушиз рахазвай. Мад вучдай кьван. Ам — журналист, зун — журналист. Лезгияр паталди газет чна акъуд тавуна, ни акъуддай?

Седакъета, редакторди хьиз, вичин метлеб ачухна: “Чна «Самур” кIелзавайбурун рикI алай газетдиз элкъуьрна кIанзава”. Хьурай ман лагьана за, ван алачиз.

“Вал вучиз ван алач?” — жузуна ада.

“Ван ахпа акъатдайди я ман, эхир кьил хъсан хьурай”, — жаваб га­на за.

1997-йисан 1-октябрдиз С.Керимовадин къул алаз “Самурдин” сад лагьай нумра акъатайла, чаз акьван хвеши хьанай хьи. Ингье, вучиз ятIани, са бязибуруз газет кIва­чел ахкьалтуникай хуш атанач. Гьат­та “Аврасия” газетди, “Самур” араяр акадарзавай орган я лагьана, чал буьгьтен вегьена. Чнани ахьтин жаваб кхьена хьи, мад адан ван акъат хъувунач. Сагъ хьурай “Азербайжан”, “Бакинский рабочий”, “Панорама” ва маса газетрин кIва­лахда­рар. Абуру чаз цIийи “Самур” рикIин сидкьидай мубаракна.

Гьа инал лугьун хьи, сад лагьай­ нумрадилай заз сифте яз Седакъе­тан редакторвилин алакьунар акуна. Къуй виридаз чна кIвалахзавай чка лезги газетдин редакция тирди чир хьурай лагьана, ада вичин такьатралди редакциядин кабинетар ремонтна, герек тир мебелдалди таъминарна. Ахпа лезги ктабхана ва музей арадал гъана. Ада гьакIни эвелдай вичин асул вад фикир ачухарна: сад лагьайди, “Самурдикай” лезги чIалан михьивал хуьдай, ам вилик тухудай, чи тарихдикай, медениятдикай, ацукьун-къарагъуникай, сейли ксарикай, алай аямда халкьдик къалабулух кутазвай месэлайрикай кхьидай газет авун. Кьвед лагьайди, кьуд чинин ваъ, вацра кьведра 8 чиникай ибарат газет акъудун. Пуд лагьайди, кIел­дайбурув жезмай кьван гзаф информация агакьарун. Кьуд лагьайди, газет халкьдиз мукьва хьун патал датIана жуьреба-жуьре тедбирар кьиле тухун, газетдиз гзафни-гзаф кIелдайбур ва кхьидайбур желб авун. Вад лагьайди, “Самурда” анжах Азербайжандин лезгийрикай ваъ, гьакI Дагъустандин лезгийрикайни кхьин. “Самур” вири дуьньядин лезгийрин газетдиз элкъуьрун.

Редактор вичин фикирриз къедалди вафалу я ва и карди хъсан нетижайрал гъанва. Сад лагьай тIалабунив кьадайвал, “Самур” йисалай-суз лезги чIалан женгчидиз элкъвена. Газетди “Диде — гьарай, дидед чIал — гьарай!” лагьана, вирина ван туна. “Дидед чIал гьи гьалда ава?”, “Чи чIал, чи тIал”, “Лезги чIалакай ихтилатар”, “ЧидачтIа — чира”, “ЧIалан михьивал хуьн!”, “ЧIал вилик тухун, чIур тийин!” хьтин рубрикайрик кваз шумудни са чинар, алимрин, чIалан пешекаррин, кIелзавайбурун макъалаярни чапна. Газетди  гзаф къадим ва чIа­лан куьгьне къатарик акатзавай хейлин гафар арадал хкана. И йисара редакцияди чIалахъ галаз алакъалу 128 кьван гуьруьшар, элкъвей столар, конференцияр тешкилна. Алатай 30 йисан къене чи виридалайни чIехи агалкьун хайи чIал хуьн ва вилик тухун хьана. Гьавиляй кIелзавайбуру ва чIалан пешекарри “Самурдиз” чIалан женгчи лагьана. “Самурди” 2018-йис дидед чIалан йис хьиз малумарна.

Редактордин кьвед лагьай тIа­ла­бунни кьилиз акъатна. 8 чиникай ибарат, лацу чарарал ранглудаказ акъатзавай “Самур” къе Азербайжандин виридалайни хъсан акунар авай газетрикай сад я, адан тIвар пе­чатдиз талукь учебникра гьатнава.

Пуд лагьай тIалабун гьикI кьилиз акъуд­за­­ватIа, кIелдайбуруз хъсандиз аквазва. “Самур” виридалайни гзаф ва надир информация гузвай газетрикай сад я. Сифте яз и газетдин журналистри икьван чIа­валди чаз тийижир, халкьдин азадвал патал женг чIугур Ханбутай бег, ЦIехуьл Мелки, Муьгьуьбали эфенди, Гьатем агъа ЧIакIарви хьтин 60-далай гзаф къагьриманар винел акъудна. Гьа са вахтунда VII-ХХ виш йисара яшамиш хьайи Билисан Гуьлгер, Зайнаб Хиневи, Шейх Маруф Кьурагьви, Малла Агьмед Аварани, Саяд Пери, Яргун Селей, Лезги Гьамди, XVIII виш йисара Гьелеб, Шам ва Мекка шегьеррин кьилин къази хьайи Ибрагьим эфенди хьтин шаиррикайни алимрикай, санлай 40-дав агакьна камалэгьлийрикай сифте яз халкьдив малуматар агакьарна. Анжах редактор Седа­къет Керимовади вичи лезгийрин 50-далай гзаф шаирар винел акъудна. Азербайжандин, Дагъустандин ва Туьркиядин 60-далай гзаф хуьрера къекъвена, агъзурралди манияр кIватIна ва “Зи зари халкь” тIвар алаз а манийрикай ибарат ктаб чапдай акъудна.

Мад са месэладикай талгьана жедач. 1918-йисуз эрмени дашнакри ва большевикри Къуба уезддин агьалийрин кьилел гъайи мусибатрикай сифте яз “Самур” газетди кхьена. Гуьгъуьнлай геноциддиз талукь и макъалаяр республикадин газетризни акъатна. 1918-йисан ва­къиаяр рикIера амукьдайвал авун патал “Самурди” талукь тешкилатрин вилик месэла къарагъарна. Къе са шакни алачиз лугьуз жеда хьи, Къуба шегьерда геноциддин комплекс, КцIар шегьерда “Къанлу дереда” эрмени дашнакрихъни большевикрихъ галаз женг чIугур къагьриманриз хкажнавай гуьмбет арадиз атуник “Самурдин” пайни ква. Гила газетди “Къанлу дереда” комплекс эцигун патал месэла къарагъарнава.

Гьа инал лугьун хьи, зи “Къанлу дере” ктаб хьиз, “Гьажи Давуд” ктабни “Самурдин” чинрай арадал атана. Сифте яз за газетдин чинриз икьван гагьди чи къагьримандикай малум тушир гзаф къиметлу документар акъудна. Седакъетан “КцIар ва кцIарвияр” энциклопедиядин гзаф макъалаярни “Самурда” чап хьана. 705 чиникай ибарат, 1456 макъала гьатнавай и ктаб ада 13 йисуз арадал гъана. Ана къалурнавайвал, КцIарай 20 академик, илимрин 150 доктор, илимрин 500 — далай гзаф кандитатар, дегь чIа­варилай къедалди 170 кьван шаирар ва писателар, 5 генерал, 200-далай гзаф полковникар, Европадин, дуьньядин, олимпиададин шу­мудни са чемпионар акъатнава. Са рахунни алач хьи, и ктаб Седакъета чIехи лезги район тир КцIариз эцигнавай тарихдин гуьмбет я.

“Самурдин” гафарган” рубрикадик кваз халкьди рикIелай ракъурнавай гафар, гьакIни цIийи гафар датIана чапзавай. Седакъетахъ галаз санал и кар давамарна, сифте яз чна 2015-йисуз 800 чиникай ибарат “Лезги чIаланни азербайжан чIалан гафарган” ва 2020-йисуз 720 чиникай ибарат “Азербайжан чIа­ланни лезги чIалан гафарган” чапдай акъудна.

Кьуд лагьай тIалабунив кьадайвал, “Самур” къвердавай мукьувай халкьдив агатна, адан рикI алай газетдиз элкъвена. Субут патал са мисал гъун бес я. Эхиримжи 24 йисуз газетда кIелдайбурун 5600-далай гзаф чарар чапна. Чи машгьур чIалан алим, академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедова кхьенай: “Самур” газетдикай халкьдин мефт, халкьдин мез хьанва”. Гзаф йисара «Лезги газетдиз” регьбервал гайи чи тIвар-ван авай журналист Агъариза Саидова лагьанай: “Чна “Самурдин” журналистривай пешекарвал чирзава”.

Вад лагьай тIалабун кьилиз акъудун патал чна “Самурда” “Дагьустан”, “Чи рикI алай “Лезги газет” хьтин чинар, “Азербайжан-Да­гъустан” рубрикадик кваз хкягъай хабарар, “Дагъустанда”, “Дагъустандай кхьизва”, “Да­гъустандай чарар”, “Дагъустандин цIийи­вилер», “Дагъустандин лезги районра” хьтин рубрикаяр кардик кутуна. Са гафуналди, газет кIелзавайбуруз Азербайжандинни Дагъуc­тандин лезгийрикай сад хьиз малуматар гуз эгечIна.

Гьа икI, “Самурдин” чинриз “Лезгияр вирина”, “Къецепатан уьлквейрин лезгияр”, “Яргъара авай жуванбур”, “Москвадин лезгияр”, “Туьркиядин лезгияр”, “Къазахстандин лезгияр” хьтин рубрикаярни акъатна. Редактор вич са шумудра Туьр­киядиз, Германиядиз, Къазахстандиз, Россиядин вилаятриз фена анра авай лезгийрихъ галаз мукьувай таниш хьана, виринра чIалан, медениятдинни эдебиятдин мярекатар тухвана, абурукай газетдин чинриз сад-садалай марагълу ма­къалаяр ва очеркар акъудна. Гьа са вахтунда США-да, Англияда, Францияда, Австрияда, Украинада, Къиргъизистанда, Уьзбекистанда, Белоруссияда ва маса уьлквейра яшамиш жезвай лезгийри редакциядиз ра­къур­навай чарар газетдин чинриз акъудна. Гьа ихьтин крари дуьньядин лезгияр газетдив агуддай мумкинвал гана.

Гьайиф хьи, гзафбуруз вичихъ икьван агалкьунар авай газет гьикI арадиз къвезватIа, ам датIана акъудун патал редактор Седакъет Керимовади гьихьтин зегьметар чIуг­ваз­ва­тIа чизвач. 2001-йисуз чна четинвилер кIевелай гьиссна. Залан шар­тIар ва багьавал себеб яз Азербайжанда 200-далай гзаф газетар кIев хьанвай. Анжах 2000-йисуз 31 газет арадай акъатнай. Гьа ихьтин шартIа­ра “Самурдин” 2001-йисан сад лагьай нумрада редакторди кхьенай: “Эхиримжи пуд йисан къене вичиз я “Самур” Лезги Милли Меркездин, я гьукуматдин па­тай куьмекар ганач­тIа­ни, “Самур” газетдин редакцияди вацра кьведра газет акъудна, кIел­дайбурув агакьарна… Кьегьал халкь­дин кьегьал рухваяр! “Самурдив” агат, “Самур” хуьз куьмек це”.

Къуйдиз къван вегьей хьиз, садайни ван акъатнач. Виликан вахтара “квез чан аламаз гуьмбетар эцигна кIанзавайди я” лугьузвайбурни редакциядиз хтанач. Куьне бес вучда, гьикI ийида лагьана, хабар кьадай касни жагъанач. ГьакI ятIани, Седакъета вичин такьатралди газет акъудун давамарна. Ада “Самурдин” 10 йис хьана” кьил ганвай макъалада кхьена: “Эхиримжи са шумуд йисуз гзаф зегьметар чIугур чна ара-ара газетдин гьаларикайни чи четинвилерикай квез малуматар гана, квевай куьмекар тIа­лабна. Амма гзаф лезгийрин гафар садбур, крар масадбур хьана. Гзаф ксариз чи гафари эсер авунач.

“Самур” мад кIеве гьатнава, ам вацра кьведра ваъ, садра акъат­зава. Гзаф ксариз и карди эсер ­ийизвач жеди. Амма чи рикI тIар­зава. Мад чна квевай газетдиз куьмек гун тIалабдач, лезгияр! Чи бубайри ­лагьайвал, халисан лезгидиз гаф садра лугьудайди я».

Ингье и гъилерани “жуванбур” лугьузвай ксар кисна акъвазна ва Седакъета мад садрани са касдизни куьмек це хълагьнач. Четинвилериз килиг тавуна, газет акъудун давамарна.

Заз чидайвал, виликан вахтара гзаф редакторрин везифа, гьукуматдин идарада ацукьна, гьукуматдин такьатралди акъудзавай газет, коллективди чапдиз гьазурайдалай кьулухъ, адал къул чIугун тир. “Самур” газет­дин редактор Седакъет Керимовади кьилиз акъудзавай везифайрикай лагьайтIа, са сиягь туькIуьруьз жеда. Гьар вацра ижарадин  гьакъи, газет чап авун ва редакциядин кIвалахдарриз мажибар гун патал пул жагъурун ва мсб. Бес 24  йисан къене садра хьайитIани я гьукуматди, я маса тешкилатри вичиз са манат кьванни куьмек таганвай редакцияди гьикI кьил хуьзва?!

Чи газетдин кьилин даях ам да­тIана кхьизвай кьве агъзур кас я. ГьакIни лезги рикI авай жумарт ксари эхиримжи йисара чпин такьатралди са шумуд газет кхьена, кIел­дайбуруз пайзава. Газетдин къазанжиди редакциядин игьтияжрин анжах 20% таъминарзава. Амай 80% лагьайтIа, гьар вацра Седакъет Керимовади вичин жибиндай харжзава. Гьатта вичин ктабар маса гайила хьайи пуларни газетдиз серфзава. Вири дишегьлияр чпиз къизилдин зинетар къачуз алахъайла, ада вичихъ авай къизилдин затIар­ни “Самур” патал харжна.

Ам газетдин мухбирни я, таржумачини, корректорни, фотографни. Газетда гузвай гзаф шикилар ада язавайбур я. Ам почтальонни я, шоферни. И гаф талгьана виже къведач. 24 йис я, кьуьд-гад талгьа­на, гьар газет акъатайла, ада вичин машинда аваз “Самур” Бакуда, Шабранда, Хачмаза, Худата, Яламада, СДК-да, КцIара, Къубада авай чи мухбиррин постарал агакьа­риз. Им бес Игитвал тушни!

Ам газетдивай яргъа авун патал къуллугъар теклифайбур, ки­чIе­­рар гайибур, гьатта буьгьтенар вегьейбурни тIимил хьанач. Ихьтин гьалар къени давам жезва. Ингье хайи халкьдиз, дидед чIалаз авай кIанивили къуьруь жез тазвач, ада газет акъвазарзавач.

Гьар гъилера ада газет акъудайла зи вилерикай 1875-йисуз сифте яз азербайжан чIалал ­“Экинчи” тIвар ганвай газет акъудай чIехи камалэгьли Гьасанбег Зердабидин къамат карагзава. Гьада чIугур хьтин зегьметарни азиятар чIугваз­ва Седакъетани. Гьа ихьтин залан шар­тIара садра за лагьана: “Чун майдандал текдиз алама. Белки…” Ам зи гъавурда гьасятда акьуна: “Ваъ, — лагьана, — “Самурни”­ “Сувар” заз жуван веледар хьиз я. Жуван чанда такьат амай кьван за абур вилик тухуда”. Газетдал икьван рикI алай редактор акурди туш заз!..

Садра Седакъета газетда кхьенай: “Женг я милли газет акъудун. Гьукуматдин патай куьмек авачиз, халкьдин арадай пул гвай ксар агат тийиз, грантар гудай тешкилатрини мукьув агуд тийиз, яцIара аватIани, лезги намусдалди хуьзва чна “Самур”. Вучиз лагьайтIа, Азербайжанда алай вахтунда лезги къул, лезги чIал лагьайла, инсанрин рикIел гьасятда “Самур” газет хквезва».

Эхь, гьакъикъатдани женг я ихьтин девирда, шартIара дидед чIа­лал газет акъудун. Женг давам жезва. Гьавиляй чнани макъаладиз женгинив кьадай тIвар гана, чи къелемдин дустуниз и рекье чандин сагъвал ва мадни чIехи агалкьунар хьун тIалабзава.

Муьзеффер  Меликмамедов,

шаир-журналист