Савадлувилин чархачияр

Къе тарихдин гьакъикъат хьиз кьабулзавай кар – 1940-йисара Дагъларин уьл­кведиз агьалияр савадлу авун патал урус халкьдин пешекарар атун — регьятди тушир. Ватандин ЧIехи дяведин йисара гужуналди кIеверай экъечIнавай хуьрера каш амай. Гзафбур авамвилин, куьгьне, герексуз адет­рин таъсирдик кумай. Бязибур урусрив наразивилелди эгечIзавай. ИкI тиртIани, яргъарай атанвай жегьил рушарини гадайри школайра, медпунктара кIвалахна, дагъвийриз чирвал  гана, савадсузвал терг авунин кардик чпин пай кутуна, чкадин агьалийрин сагъламвал мягькемарна. Ахьтинбурукай сад Гнездилова Валентинани тир. Ам Дагъустандиз атайдалай инихъ 75 йис алатнава.

Дагълар, дагълар. Дагъустандиз рекье­ твазва лагьайла, жегьил руша «яраб ам гьихьтин чка ятIа?» лугьуз фикирдай. Гила­, адет хьанвайвал, гьар экуьнахъ фад къарагъна, айвандик экъечIайла, Валентина­ Николаевнадиз дагълар аквазва. Абур кIва­лерин ва гьакI хуьруьн далудихъ, зурба пагьливанар хьиз, акъвазнава. Хуьруьн чин галай патаз Суван тIулар килигзава. Яргъай хьиз Кетин кьил, Шагь дагъдин живеди кьунвай шиш кукIушар аквазва.

Дагълар! Садра абурал ашукь хьун бес я, мад рикIяй ахкъатдач. Урус халкьдин векил Валентина Николаевнадизни и къадимлу чиликай кьвед лагьай ватан, дагъвийрикай вахар-стхаяр, мукьвабур ва играмибур хьана. Ада дагъларин къайи булахрин яд хъваз, михьи гьавадикай лезет хкудиз, гуьзел тIуларин, чIурарин цуькверал, такабур дагъларал ва жумарт, мергьяматлу инсанрал кьарувализ са шумуд цIуд йисар алатнава.

Россиядин дуьзен чилер, дугунар туна, урус руш Дагъларин уьлкведиз гьикI акъатна? Ам ина ни ва куь акъвазарна? Зи муаллимдиз ва ам чидайбуруз ихьтин суалар гайибур гзаф я.

Немсерин фашистри цIай кутур дяведи пашман тавур хизан чи уьлкведа авач жеди. Курскдин областдин Фатер райондин Макаровка хуьряй тир Гнездиловрин хизандин къулни дяведин цIайлапанди яна. Хайи дидедикайни магьрум хьанвай Валентинадивни стха Алексеяв буба къати женгера телеф хьана лагьай чIулав хабар агакьна. Вахни стха гьихьтин азиятрай экъечIнатIа, са кап фу жагъуриз гьикьван къекъвенатIа, лугьунин гереквал авач. Вучиз лагьайтIа, уьл­кведин гьар са шегьерда, хуьре етимрин кьадар­ агъзурралди тир. Гена хъсан, абурун гьакъиндай Советрин гьукуматди къайгъу чIугвазвай. Валентинадизни кIелдай, пеше­дин иеси жедай мумкинвал яратмишна­. 1948-йисуз ада педагогвилин училище акьал­тIарна.

— Училищедин директорди чун кIватIна, классдин цлал еке карта алкIурна ва лагьана: «Куьн вири Кеферпатан Кавказдин рес­публикайриз ракъурдайвал я. Анра урус чIа­лан муаллимар саки авач. Им карта, имни куьн, квез хуш чка хкягъа». Чун гьар сад картадиз хейлин гагьда тамашна. За гьуьлуьн патав гвай чка тирвиляй Дагъустан хкяна, — рикIел хканай муаллимди вичин жаван вахт.

Гьа икI, Валентина, маса пешекаррихъ галаз, Дагъустандиз ракъурна. Махачкъаладай ам Кьурагь райондиз рекье туна.

Дагълар, дагъвияр, садрани такур чкаяр. Вердиш хьун регьят тушир. Амма инсанрин ачухвили, мергьяматлувили, дугъривили, дуствилин гьиссери рушаз дагълар, хайи кIвалин цлар хьиз, мукьва авуна. Райондин халкьдин образованидин отделдин инспекторвиле тайинарнавай Валентина гьар хуьре хайи руш хьиз кьабулзавай. Хуьрера урус чIал чидайбур тIимил авайвиляй ада вичиз лезги чIал фад чирун кьетIна. Гьа и вахтунда Махачкъаладин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай педагогвилин институт акьалтIарна хтана, Кьурагьрин детдомдин завучвиле кIвалахзавай Къурбанов Эминанни Валентинадин рекьер туьш хьана. Кьве жегьилдиз гьевеслу гьиссер сад авун регьят акъвазнач. Ихьтин агьвалатдиз­, кьве диндин векилриз манийвалдайбурни­ майдандиз акъатна. Гьам багърийрикай­, гьам хуьруьнвийрикай. Амма жегьилри чпин фикирар гьакъикъибур, мягькембур тир­ди къалурна. Валентинадини Эмина вад аял кIвачел акьалдарна. Пуд хвани кьве руш. Вячеслава, Светланади, Иринади дидедин пеше, филологвал, хкяна, адан рехъ давамарна. Технический вуз акьалтIарай Саби­ра жуьреба-жуьре кIвалахар авуна. Къе ам Кьурагь райондин пенсийрин фондунин председателдин заместитель я. Рами­за инженервилин кеспи хкяна, хейлин йисара Санкт-Петербургда зегьмет чIугуна.

1987-йисуз зун, редакциядин къуллугъчи яз сифте сеферда хайи райондиз командировкадиз фенай. Гьелбетда, залай жуван муаллимдал кьил чIугун тавуна хквез хьаначир. Юкьван школа куьтягьайдалай инихъ цIерид йис алатнавайтIани, умуми къаматдик са бязи дегишвилер акатнавайтIани, Валентина Николаевнадиз зун чир хъхьанай.

— Акъваз, акъваз, на лугьун герек авач, Нариман хва, хпежви, за ви макъалаяр кIел­зава. Эмин муаллимди валай разивалзава. «Коммунист» газетдин корреспондент Иб­рагьимов зи ученик тирди чир хьайила­, зун пара шад хьанай. Гьа вахтунда вуна ху­дожественный ктабар кIелзавай тегьер акурла, за шакнай: и гада литературади вичел желбда. Зун ягъалмиш хьанач, чан хва. Гьа тегьерда кIвалаха, — меслятнай муаллимди.

Чна, куьгьне дустари хьиз, хизанрикайни, яшайишдикай суьгьбетнай. Ада чи класс­да кIелайбурукайни, заз никай вуч ма­лум ятIа, хабарар кьунай ва вичин агал­кьунар­ къазанмишзавай ученикрал шадвалнай.  Гьар са дидедин хьиз, адан рикIни велед­рикай, хтулрикай секинсуз тир. ГьикI ла­гьайтIа, саки вири веледар патал алай. Исятда хьиз, мобильный телефонар авайди тушир. Балайрилай кагъазар кьит хьайила, чпикай геждалди хабар тавурла, дидедин рикIиз хура чка бес жедачир. Бязи вахтара, чIал саднавайди хьиз, садани кхьидачир. Дидени вил рекьеллаз, гъиляй кIвалах текъвез амукьдай.

Дидедиз авайди са веледрин къайгъуяр туш, адан хиве гзаф маса крарни авай. 1948-йисалай Валентина Николаевнади акьалтзавай несилар тербияламишун, абур уьмуьрдин рекьел халис инсанар яз акъудун патал зегьмет чIугвазвай.

«Школа галачиз завай яшамиш жедач», — лагьанай ада. Ибур михьи рикIяй акъатзавай гафар тир.

1966-йисуз залзала хьайила, Кьурагьа­ юкьван школа патал цIийи дарамат эциг­най. 1968-йисуз школа-интернатдин 9-классдиз атанвай аялар гзаф тирвиляй абурукай кьилдин «Б» класс тешкилнай. Та­хьайтIа, интернатдин ва Кьурагьрин хуьруьн аялри са классда кIелзавайди тир. Зи рикIел къе хьиз алама, урус чIаланни литературадин сифте тарсара Валентина Николаевнади чун, школа-интернатдин аялар­, са-сад доскадал акъуднай. Жуьреба-жуьре суалар гуз, чахъ  яб акалнай, чаз урус чIал гьикI чизватIа, ахтармишнай. Пата-къерех­дай хтанвай сад-кьвед квачиз, хуьрерай атанвайбуруз садазни бегьемвилелди урус чIал чизвачир. Вуч авуна муаллимди? Программадай къвезвай писателрин эсеррин­ тIварар кхьиз ва абур кIелун мажбури кар тирдан гъавурда туна. Абур гьар сада кIе­лунал вичи кIевидаказ гуьзчивална. Тарсарилай гуьгъуьниз нубатдалди са-садав вичи кIелай ктабдин метлеб ахъайиз тадай. «Гафар мецелай дуьз акъудиз, лазим чкадал ударение эцигиз тахьуникай регъуь жемир, абур чир хъжедай крар я, тарсунин мана ачухиз алахъ», — лугьудай ада.

Муаллим. Гьар садан чиниз килигна, тар­суниз гьазур хьанвай гьал кьатIудай, сивяй векъи гаф акъуд тийидай муаллим. Ихьтин педагог, тербиячи, насигьатчи гьалтун гьар сад патал бахт я. Нетижаяр гьихьтинбур хьана? Кьуьчхуьрай,  Хуьрехуьряй тир лежберрин рухваяр Гьасан Гьасанов, Рама­зан Герейханов медицинадин ва хуьруьн майишатдин институтрик, Штулай, Хпежай тир Играмудин Селимов, Балабег Мирзеханов Дагъустандин госуниверситетдик, Гуьл­мет Гуьлметов, Насир Рамазанов, Назарали Назаралиев, Сейфедин Аюбов жуьреба-жуьре институтрик экечIна.

Гьа икI — гьар йисуз. Кьурагьрин юкьван­ школа куьтягьайбурукай вузрик экечI таву­на амукьзавайди сад-кьвед тир. Вучиз лагьай­тIа, урус чIалай ва литературадай Валентина Николаевнадин тарсар къачурбурувай имтигьанар четинвал авачиз вахкуз жезвай.

Вичин вири къанажагълу уьмуьр акьалтзавай несилдин къуллугъда эцигнавай муаллимдиз «РСФСР-дин халкьдин образованидин отличник» лагьай гьуьрметдин тIвар, «За доблестный труд», «Зегьметдин ветеран» медалар ва хейлин гьуьрметдин грамотаяр гана. Ученикрилай хквезвай чухса­гъулдин чарарни гзаф я. Абуру муаллимдин руьгьдин жумартвиликай, михьивиликай, девлетдикай лугьузва. Заз чиз, муаллимдин бахт, адан зегьметдин бегьер гьа им я.

КIвализ атай мугьмандин вилик ада хин­кIар, хипен ниси, таза дуьдгъвер эцигзава. Къурбановар хуьре яшамиш жезва эхир. Мал-лапаг, верч-цицIиб хуьн тавуна гьикI хьу­­рай? Валентина Николаевнадиз кIвалин гьайванрихъ гелкъведай, яшайишдин маса месэлайрал машгъул жедай вахтни амукьзава.

— Гьелбетда, хизанрин куьмек галачиз залай вири крар сад-садахъ ийиз алакьдачир, — лугьузва ада. – Сада-садаз куьмек, гьуьр­мет авун чаз фадлай адет хьанвай кар я.

Къурбановрин хизан къуншийриз, хуьруьнбурузни чешне я, виридан патай ла­йихлу гьуьрмет къазанмишнава. Им хизан­дин кьил, гьуьрметлу муаллим Эминан ала­­­хъунрин, инсанвилин хесетрин нетижани­ тир. Хтуларни чпин чирвилералди, алакьунралди, обществодиз хийирлу крар авуналди тафатлу жезва. Виридан тIварар кьун та­вуртIани, неинки Россияда, гьакI дуьньядани машгьур политик Руслан Къурбановакай лугьун бес я. Валентина Николаевнади яргъи уьмуьр кьиле тухвана. 2016-йисан 9-мартдиз хизанди, веледри, багърийри чешнелу дидедиз, бадедиз, тарифлу муаллимдиз хайи югъ тебрикна. Вичин вил галайбурни ахкур ам 10-мартдиз рагьметдиз фена.

Чирвилер, алакьунар, рикIин цIай аялрикай марифатлу инсанар хкатун патал гайи, инсанрин хийирдихъ, берекатдихъ, хъсанвилихъ калтугай муаллим, лезги чилел вичин бахт жагъай урус халкьдин руш Валентина­ Николаевна Къурбанова ученикрин, хуьруьн­бурун, ам чидайбурун рикIера амукьда.

Нариман Ибрагьимов