Дуьньядин винел, Дагъустанда хьиз, са шумуд миллет санал стхавилелди яшамиш жезвай гьукумат мад алач жеди. ЮНЕСКО­-дин делилралди, гьар вацра дуьньяда кьве чIал квахьзава. Хайи чIа­лар квахьунин хаталувал авай девирда ди­дед чIалан, кьилди къачуртIа, лезги чIа­лан къайгъу чIугун гьар са лезгидин эвелимжи буржийрикай я.

Еке шегьерда сад-садал гьалтайла, чеб­­ни Дагъустандай тирди чир хьайила, са­да­ муькуьдавай хабар кьада: “Вун гьинай ва гьи миллетдикай я?” А кас жуванбурукай­ тирди чир хьайила, гьелбетда, рикIер ачух же­да, гуьгьуьларни — шад. Эгер кьведни лез­гияр хьана, садаз жуван хайи чIалал рахаз чир тахьайтIа, гьихьтин фикирдал къведа вун? Аферин лугьудани вуна адаз? Аквазвайвал, гьахьтин девир алукьнавай хьтинди я.

Алай вахтунда гьатта кьепIина авай аялдихъ галазни чпин диде-бубаяр урус чIа­лал рахазва, дидедин некIедихъ  галаз атанвай хайи чIал кваз кьазвач абуру. Нетижада мектебриз къвезвай чIехи пай аялар урус чIалал рахазва. Эгер абур шегьерра аялрин бахчайриз физвайбур яз хьайитIа, айибизни жедач, анра вири миллетрин аялар ава, гьавиляй урус чIалал рахун чарасуз жезва. Бес кIвализ хтайла кьванни, жуван аялрихъ галаз хайи чIалан везиндалди рахачни? Адан лезет чир хьурай, адан руьгь акатрай.

Са вахтара диде-бубайри чпин аялриз урус чIалал гьисабар чирдай, гележегда регьят хьурай лагьана. Гила лагьайтIа, жуван хайи чIалал гьисабар ийиз жезвач, гила аялри чпин балайризни кьуьзуь бубайриз урус чIал чирзава, абурни и кардал шад я. Яраб тахсиркарар вужар ятIа? И кардин патахъай­ за са шумуд аялдин иесийрихъ галаз суьгьбет тухвайла, абуру тахсир телефонрик кутазва, гуя абуруз гьанрай чир жезва. Бес аял шехь тавурай лагьана, абурув телефонар вугузвайбур вужар ятIа? Бязибуру лугьунни ийизва: “Гьиниз фида а чIал? Ам гьиниз квахьда?”. Гьуьрметлубур, бес Азербайжанда яшамиш жезвай агъзурралди лезгийриз виридаз чIал чизмани? Мад гьихьтин мисал герек къвезва?

Ша гила чун “дувулриз” килигин. 51-йис я за Къурушрин хуьруьн 1-нумрадин юкьван мектебда кIвалахиз. Виликан вахтара хьиз кIелунриз гьукуматди вичи са акьван фикир хгузмач. 9- 11-классар акьалтIарай аял­риз хайи дидед чIалай имтигьанар амач. РикIелай алудмир, Дагъустанда милли чIа­ларни гьа урус чIалахъ галаз санал гьукуматдин чIалар яз гьисабзава. А йисара хуьруьн мектебриз мукьвал-мукьвал меркездай алимар, шаирар, писателар ва маса ла­йихлу инсанар къведай, абур аялрихъ галаз гуьруьшмиш жедай, герек тир месэлайрикай рахадай, чпин ктабар багъишдай. Гила я хквезмай алимар амач, я кIелунрин гьалар ахтармишдай гьакимар. Гила неинки писателрин ктабар, гьакI аялар патал лезги чIалан учебникар кьит хьанва.

Виликрай Дагъустандин мектебар патал урус чIалайни кваз учебникар гьа чкадал акъудзавай. Гила лагьайтIа, неинки урус чIа­­­лан, гьакIни хайи милли чIаларин учеб­ни­карни кваз Москвадани Санкт-Петербург­да акъудзава. Вучиз? Дагъустанда чапха­на­­яр тIимил авани? Жечни абур ина, чкадал­  акъу­д­айтIа? Мисал яз, за тарс гузвай 6-классда тек са ктабни авач лезги чIалай, жувахъ­ни авайди гьа жуван са ктаб я. Зун и месэла­­дин­ патахъай Минпросдихъ, Тахо-Годидин ­тIва­рунихъ галай  илимдинни ахтармишунрин  ин­ститутдихъ, ДИРО-дихъ галаз ала­къа­диз­­ экъечI­на. Гьайиф хьи, гьар йисуз­ гьа са га­фар­ я ван хъжезвайбур: “Пул авач, къведай­­­ йисуз жеда”. Гьа икI — гьар йисуз. Бу­­бай­рин мисалда лугьудайвал: “Рекьимир, цIегь, гатфар къведа”. Эхирни, чара атIайла, зун чи багъри “Лезги газетдин” кьилин редактор Мегьамед Ибрагьи­мовавай ва адан заместитель Куругъли Фе­рзалиевавай лезги­ районрихъ галаз ала­къа хьана, анра кьванни ава­тIа хабар гун тIалабна. Акъуд тийизвай учебникар гьанрани гьинай хьурай?!

Чахъ чи Дагъустанда Халкьдин Собрание, ана вири миллетрин векилар — депутатар ава (гьайиф хьи, муаллимрикай ана депутат хьайи кас бажагьат ава, алимрикай ава). Вучиз ихьтин, мектебриз талукьарнавай месэлаяр садра кьванни а Собранидин вилик эцигзавач, тахьайтIа акьалтзавай ­несилрин кIелунрин месэла герек амачни? Лугьудайвал, муаллим я ман, муаллим, низ ге­­рек я ви 15 агъзур манат пул къачузв­айди…

Лугьуда хьи, са касдин къадир ам рагьметдиз фейидалай кьулухъ чир жеда. Амач чи гьар са лезгидин рикIе инсанпересвилин, ватанпересвилин ишигъ куькIуьрай рагьметлу алимар — Мегьамед Гьажиев, Ражидин Гьайдаров, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов ва чIалан маса устадар. Белки, гьабурухъ галаз чIалан месэлаярни хъфена­тIа? Им лагьай гаф туш хьи, чIалан къайгъу­да авач, ава, гьайиф хьи, эхирдалди тухудай кас жагъизвач. Мисал яз, 2012-йисуз милли чIалар вилик тухунин патахъай Махачкъалада еке конференция кьиле тухванай. Адалай гъейри, алатай йисара лезги чIал гуьнгуьна хутада ла-гьана, мад алимарни муаллимар кIватI хъхьанай. Анал гьар са секциядай жавабдар ксарни хкянай (“Лезги газетдиз” абурун сиягьни акъатнай). Гьа иналди а конференцийрин гьерека­тарни куьтягь хьана, чIалан — кьадар-кьисметни.

Гьелбетда, чи газетрин чинриз са бязи алимри чIалакай чпин фикирар кхьизва, гьуьжетарни арадал къвезва. Гьайиф хьи, гьарда вич “хан” я лугьуз, “дурна, балугъ, къирхаягъ” квай араба хьиз, чIал гьа алай чкадилай юзазвач. Гьи алим я исятда чи чIал гуьнгуьна хутаз алахъзавайди? Эгер аватIа, чунни, — муаллимар гьазур я куьмек гуз. Мумкин я са бязибуру лугьунни: “Вуч хьанва чи чIалахъ?” За и кардин патахъай кхьинни авунай, дегишвилер тахьайвиляй мад кхьиниз мажбур хъжезва. ТуькIуьр хъувуна кIанзавай кIвалахар гзаф ава.

Гьуьрметлу алимар, мектебра кIвалах­за­вай муаллимар, диде-бубаярни! Ша чна сифтени-сифте чIал хуьн. Ам вахтуни ваъ, чна дегишарзава. Бязи вахтара Кьасумхуьрел тухузвай лезги чIалаз талукьарнавай мярекатар акурла, пехилни жеда. Ахьтин районар бес чи Кьиблепатан Лезгистанда тIимил авани? Гьанрани чIалаз бахшнавай суварар акунайтIа, гьикьван рикIерик шадвал акатдай! Гьелбетда, ибур вири сифтени-сифте райондин кьил я лагьана ваъ, вичин пешедиз, алимвилиз гьуьрметзавай Абдулмуталибов Нариман муаллимдин алакьунар, чIал хуьн патал чалишмишвилер я.

Къурушрин хуьруьн мектебрикай рахай­тIа, абур еке океандин юкьвал алай са гъве­чIи кьураматдай кьазва. Иниз къведай кас-мас лап кьит я. ЯтIани чунни кьулухъ галамукьзавач, чнани чи везифаяр кьиле тухузва, чи муаллимрини хайи чIалаз екез гьуьр­метзава, вири жуьрейрин мярекатра, юбилейра, олимпиадайра иштиракзава. Тафаватлувилерни жезва. Маса миллетрин арада аваз, жуван чIал генани хуьн патал лезги­ чIалал “Къурушрин сес” газет акъудзава.

ЧIал ва литература вич-вичиз, инсанрин куьмек галачиз садрани  дегиш жедач ва квахьдач. Зи мурад чIал гуьнгуьна хутада лагьана вилик экъечIзавай гьар са жавабдар касди вичин хсуси фикирар ваъ, чIалан вири къайдаяр, кьетIенвилер, герек атайла нугъатрин лексикани, муаллимрин меслятарни фикирда кьада, и карда са муаллимни кьулухъ акъваздач.

Ша чна чи хайи чIалал дамахин. Къуй шегьерра яшамиш жезвай диде-бубаяр ­лезгияр тир аялризни жуван хайи дидед чIа­лал — лезги чIалал рахадай мумкинвилер хьурай!

Гьажи  Къазиев,

Хасавюрт райондин Къурушрин

хуьруьн 1-нумрадин юкьван мектебдин

лезги чIаланни литературадин муаллим,

“Дагъустандин лайихлу муаллим”