Руьгь, жуьрэт, марифат… И вири гафарихъ чпин метлебдин мукьвавал ава. Руьгь авай кас ятIа, ам жуьрэтлудини, марифатлудини, эдеблудини — яни инсандиз хас вири хъсан ерийрин иеси я.

Руьгьсузди ятIа, ба­жагьат адалай жуьрэтлувални, марифатлувални, эдеблувални, викIегьвални къалуриз жеда.

Гьавиляй вири девирра са гьихьтин ятIани халкь, миллет, государство чпиз муь­тIуьгъарун патал душманар, сифте нубатда, ана инсанрин руьгь чукIурунив, зайифарунив, яни абур уьмуьрдай са метлебни таквазвай къайгъусуз авамриз элкъуьрунив эгечIда.

Халкьдин руьгь адан чIала, адетра, къанунра, асирра арадал гъанвай искусстводинни сеняткарвилерин надир шейэра, ирсина кIватI хьанвайди я.

Руьгь чкIай халкь вичин лап багьа ирс къакъуднавай, гьар низ хьайитIани фад муьтIуьгъ жедай саилдиз элкъведа. Гьавиляй тушни, къенин йикъан пуллу ва тух ампаяр инсанрин (социальный къатарин) руьгьда гъулгъула тваз алахънавайди ва, эхирни, абурув чпин гъилералди чеб гатаз тазвайди, чпин “демократияр” илитIиз, тамам къурулушар, чпи чеб хуьзвай мягькем государствояр чукIурзавайди.

Мисалар чи патав гва. СССР хьтин зурба уьлкве чукIунин асул себеб чи халкьарин руьгьда, чпиз хабар авачиз, сада-садаз хаинвалдай, сад-садал пехил жедай, эхирни, сад-садал элкъведай агъу галай тумар цунихъ галаз алакъалу хьана. А “тум” пуд гафуникай ибарат тир: “гласность”, “демократия”, “перестройка”. Государстводин ва чи вири агалкьунрин замин яз гьисабай компартиядин кьиле, гьа са вахтунда законар кьабулзавай кьилин органрани руьгь маса ганвай (низ маса ганатIа, гзаф сеферра лагьанва, за тикрарзавач) хаинар хьуни, абурун вязери (идеологияди), абуру авур крари, кьабулай “серенжемри” халкьарин рикIе кин, ихтибарсузвал, инанмишсузвал, эхирни, акьалтIай къайгъусузвал, таъсибсузвал, душманвал туна. Чубайсризни Кашпировскийриз майданар ачухна. Вири тарашайлани, сада кьванни, майдандиз экъечIна, икI вучиззава лагьанач. Гуя тарихдин чарх гьа икI элкъуьн лазим тир.

Туширди чи къенин йикъарин гьакъикъатди субутзава. Америкадин “демократия” тестикьариз, чи обществодиз кьацI ягъиз алахъай хейлин “кьегьалрикай” “сад лагьай немецар”, “сад лагьай американвияр” тIварарин сагьибар ва сифте жергедин милиардерар хьана. Халкьдин гъиле чпин пулдихъ маса гайи “ваучерар” лугьу­дай шайтIандин чарар туна. Руьгь чукIур­на. Виликан михьи идеалрин (игитринни устадрин) чка агъзур йисарин чIулав пас алай маса идеалрив ахцIурна. Авамвал кьилин пайдахдиз элкъуьрна. Адани ягъу­нарни кьиникьар, террор, вири чукIу­рун, маса гун ва маса къачун арадал гъана. Ин­сандиз гьуьрмет авунин идея инсан терг авуниндалди эвезна. Гуя социализмдин къурулуш инсандивай вири ихтиярар къа­къудай са кьацIай “коммуналка” тир. Жа­гъанатIа, бахтар гила жагъанва. Анжах низ жагъанатIа лугьузвач.

Марифат чукIурун давам жезва. Марифат чкIайла, хуьз жедай са обществони авайди туш. И гьакъикъатдикай, эхирни, чи кьилин регьберарни рахун тавуна туш. Хейлин шаирар, писателар, искусстводин векилар, политологар чаз гьакъикъи инсанвилин, марифатлувилин, ватандашвилин, Россиядин гражданвилин идеалар (идеология) хьун герек тирдакай рахазва. Амма, чIуру хъач фад винел акьалтдайди хьиз, марифатсузвални чкIайвал, авамвал гужлу жезва. Кар алай хейлин такьатрини абуруз къуллугъзава. ЧIехи пай телеканалрай, газетрай, журналрай, жуьреба-жуьре кIватIалрай, клубрай, центрайрай, тешкилатрай (абурун кьадарар гьисабна куьтягь жедач) гузвай “тарсар” Россия хуьниз къуллугъзавайбур я лугьуз жедач.

Виликрай алверчидиз “спекулянт” (яни цун тавур чкадай вичиз кьил алуддайди-луту) лугьудай. Гила ам чи обществодин кьилин игит, бязи келимайриз яб гайитIа, государоство хуьзвай асул къуват яз гьисабзава.

Девлет артмишдай чкадал чи гзаф идарайри справкаярни отчетар (гьакьар-гьисабар) артухарзава. Са бязи школайрин директоррин гафаралди, абурун муаллимрин тарсариз физвайдалай гзаф вахт райондин ва республикадин вине авай органриз жавабдин справкаяр кхьиниз акъатзава.

Виликрай сад-вад манат чуьнуьхайдини тахсиркар яз гьисабдай. Гилан “демократри” миллиардар чуьнуьхайлани, ахьтин “игитар” я кIвале хуьда, я тади гьалда къецепатаз акъудда. Ахпа абурун гелерни кваз “квахьда”…

Зи фикир я, гьа ихьтин гьалариз “авамвал” лугьузвайди я. И гафунал “эдебсузвал”, “ягьсузвал”, “марифатсузвал”, “асул­сузвал”, “виждансузвал” ва амай ви-ри “сузвилерни” алава хъжезва. Куьз ла­гьайтIа, абурун бинеда гьа са мана-руьгь чукIун ава.

И йикъара чи гзаф газетра республикадин Кьил Р.Абдулатипован “Гележегдин идея, Россияди ва Евразияди ХХI асирдин руьгьдин повестка гьикI жагъурзава” тIвар алай чIехи макъала чапнава. Машгьур алимди ва регьберди чи аямдин гзаф крариз кутугай къиметар ганва.

Гзаф чукIунар гьикI арадал атайди ятIа ва къвезвайди ятIа, тарихдин мисалралди къалурнава. За адан къейдерин, гузвай теклифрин, къиметрин тереф хуьзва. Амма зарарлу тум руьгьдай ахкъудун, общество михьи авун патал ихьтин макъалаяр тIимил я. А фикирар агьалийрин гегьенш къатарив агакьарун лазим я. Чеб тух яз, гишинзава лугьузвай карчийрини чиновникри — руьгьдин “лидерар” тIварар къачузвайбуру, чеб гишила авайлани, “тух я” жаваб гузвайбурал обществодиз лап хаталу идеология илитIзавайди такун, кваз такьун — им, зи фикирдалди, еке рехнейриз рехъ ачухун я. Им, эхирни, социальный революцийрин ялаврал гъизвай рехъ тирди тарихдай чаз чида.

Идеология женг я, ана баришугъвал са девирдани хьайиди туш. И кар тапарралди кIевиризни хьайиди туш.

Гилан къаршивилер ва къаришмаяр чал са гьикI ятIа “илитIзавай революцийрилай” гьелелиг гзаф ялав квачир дявейриз, контрреволюцийриз, са нелай са нин ятIа кьисасар вахчуниз ухшар я. Инсандин руьгь ва, адахъ галаз сад хьиз, къуру­лушдин сагъвални хуьн патал чи вири обществоди санал кьилиз акъудна кIани крар гзаф я. Амма садвал авани чи обществода? Авани гьа садвал таъминардай социальный гьахълувилин бинеяр? Абур терездикай хкудна 30-40 йисар алатзава. ТуькIуьр хъийидай устIарар гьалтзавайди аквазвач. Им, заз чиз, регьберрини, адетдин лежберрини, карчидини, муьштеридини, алимдини, савадсуз ругьанидини, сад хьиз, аннамишна кIанзавай месэла ва жавабдарвал я.

Руьгь чукIурун акъвазарна кIанда…

Мердали Жалилов