Эссе

1

«Поэзия кIвалах я рехибурун…». Лезги поэзияда алай вахтунда арадал атанвай гьалариз вил ягъайла, и цIарцIелай башламиш жезвай шиир рикIел хквезва къенин юкъуз Россияда кIелзавайбурун патай вичиз лайих­лу гьуьрмет авай авторрикай сад тир Варлам Шаламован. Лезги поэзия цIийи хъийидай ва вилик тухудай, яни таза ва жанлу гаф лугьудай жегьил къуватрихъ гьарарат я. Амма гьелелиг икьван гуьзлемишзавай а гафуни ван ийизвач, жегьилар киснава, абурун арадай, адет тирвал, вахт алукьайла, чпикай халисандиз малумардай ксар акъатнавач. ЯтIани, шаксуздаказ кьабулиз жедай жегьил къуватар авачтIани, лезги поэзиядин майданар буш хьанва лугьузни жедач, ана кIвалах физва. КIвалахзавайбурни «рехибур» я, гила чпикай чIехи несил хьанвай, гуьгъуьнлай къвезвайбур акваз кIанз, гьайиф хьи, таквазвай шаирар. Инал Варлам Шаламован акьуллу шиир вири гъуникай зарар жеч, чи чIалал ада икI ван авун мумкин я:

Поэзия кIвалах я рехибурун,

Аялрин ваъ, итимрин,

Хирер хьанвай, яшар хьанвай,

Чилиник квай биришрин.

 

Уьмуьрар виш чпи гьалай,

Аялрин ваъ, итимрин,

Хкаж хьайи лап агъузрай

Цифедавай кукIушрихъ.

 

Чирун я им аршдин гьайбат

Ва руьгьдин дегь-деринар,

Поэзия  агакьнавай емиш я,

Ялавни — рехи чIарарин.

Эгер Шаламован фикирдихъ галаз рази хьайитIа (гьикI рази жедач кьван, фикир хъсанди, дуьз къвезвайди тирла?), чаз и кIва­лахдин, «рехибурун, аялрин ваъ, итимрин», къадир хьана кIанда. Къенин юкъуз­ чи поэзияда кIвалахзавайбурук чпиз инкар ийиз­ тежер чIехи бажарагъ ганвайбурни ква, чеб халкьдиз, къимет авачир савкьат хьиз, кьериз-цIаруз гузвай, умудлу жен, халкьдин­ тарихдани культурада халкь вич амай кьван амукьдай. ТIимил тушиз масабурни ава, ­уьмуьрлух «мани галай» рикI авай, чпин яратмишунра пешекарвилин дережадиз акъат­­навай, чаз, кIелзавайбуруз, гуьрчегвилихъ­ галаз гуьруьшмиш хьунин шадвал гъизвай ва чпиз, чи патай жаваб яз, рикIин сид­кьидай­ гьуьрмет ийиз тазвай, эхирки, къенин йикъан­ лезги поэзиядин рангар къалинарзавай, ам девлетлу ийизвай… Гьар жуьре авторри­ кIва­лахзава чи позияда, гьар жуьре кIел­за­вайбур рази ийиз алакьдай. Уьмуьр акунвай, чIарар рехи хьанвай. Шиирар кхьизвайбурун арада цIийи тIварарни пайда жезва.

2

Вичи дериндай кьатIузвайвал, кIвалах анжах са школада хьаначтIани, уьмуьрда ам сифте нубатда муаллим яз амукьна. Амма суьгьбетда и фикирдал атай ада алава­ хъувуна: «Заз кьилин образованияр пуд ава…»

Чахъ галаз суьгьбетзавайди Агьмад­ Зия­нединович Зиядов я. Хъсандиз гъавур­да акьун патал эвела куьруьдаказ адан биогра­фиядал акъвазин. Ам I955-йисуз Ахцегь райондин исятда амачир Макьарин хуьре дидедиз хьана. Юкьван школа акьалтIарна, са йисуз совхозда рабочий яз кIвалахна. Ахпа Да­гъустандин университетдин физикадин факультетдик экечIна, ам 1977-йисуз куьтягь­на. Табасаран­ райондин Марагъа хуьре, 1980-йисалай, Къуй­сундал хтана, школайра кIвалахна.

Къуллугъдин кIарарай виниз хаж жез эгечI­на. 1985-йис: адакай райОНО-дин инс­пектор хьана. 1989-йисалай — райондин образованидин идарайрин профкомрин Со­вет­дин председатель. Гьа йисан ноябрд­из ам райОНО-дин (гила халкьдин образованидин управленидин) заведующийвиле тайинарна. Халкьдин образованидин уп­равленида, санлай къачурла, ада цIуд йисуз кIвалахна. 1998-йисуз — райондин соб­ранидин председателдин заместитель, 2001-2007-йисара — район­дин собранидин председатель. Райондин собранидани ада вири цIуд йисуз кIвалахна, 2009-йисуз пенсиядиз экъечIна…

– Пуд образование вучиз?

— Университетда за кIелайди я жув патал­ кьетIна: физикадин муаллим жеда. — Хъвер акатна, жизви кисна, давамарна: — Дидедиз яб гана. Зи патавай вун санизни фидач, муаллим хьухь, хуьре кIвалаха лугьуз, рагьметлуда зав кIелдай чка хкягъиз туна. Гуь­гъуьн­лай, закай райОНО-дин инспектор хьайила, райкомдай Марксизм-ленинизмдин университетдин (гила — гьукуматдин патав гвай университет) экономикадин факультетда кIел хъувун теклифна: къуллугъдин рекьяй вилик фин патал кIелун герек тир. Райондин собранида кIвалахдайла, за чи университетда юридический факультетдани кIел хъувуна: законар чир хьун, абурай кьил акъудиз алакьун виже къвезвай. Вири къуллугърал зал жуван кIвалах хъсан патахъай къейдзавай са гьихьтин ятIани шабагьарни агакьиз хьана. Анжах сифте нубатда заз жув муаллим яз чида, гьавиляй Дагъустандин лайихлу муаллимдин тIварни зун патал виридалайни кьилин шабагь я жеди.

– АкI хьайила, хцикай дидеди муаллим авуна…

— Эхь, закай муаллим хьайиди я дидедин гафуналди. Жегьил яз, за фикирзавайди тир маса пешейрикай. Месела, заз хуш тир милицияда кIвалахиз. Анжах дидедиз яб гана кIанзавай… Чун вад аял авай: кьуд рушни зун, са гада. Я буба, я диде кIелнавай ксар тушир­. Чи аялрикай пуда кьилин образование къачуна, гъвечIи вах юридический илимрин доктор я. ЧIехи вахакайни закай муаллимар хьана.

– Физикадин муаллим шиирар гьикI хьана кхьиз эгечIнай?

— Са вуч ятIани за университетдин йисара кхьиз эгечIнай… Гьа чIавуз за, физика­дин­ факультетдин студентди, жува-жуваз­ араб чIал чирнай. Советрин девирда, 1972- 1977-йисара. Библиотекадай хатадай гьатай араб чIалан учебникдай, садан куьмекни галачиз.

– Араб чIал куьз герек атанай?

— Къуръан кIелун патал. Гила са че­тин­вал­ни авачиз Къуръан кIелзава… Эхь, зун Халикьдихъ инанмиш кас я, анжах фанатик туш.

– Шииррал хквен…

— Чи са бязи шаиррихъ галаз зи дуствилин алакъаярни арадал атана. КIвале са къат ктабар ава, абуру чпи заз багъишай. Шиирар зи чIехи вахани, муаллимди, кхьизвай. За кхьей затI гьадаз кIелдай. Кхьизвай, печатдиз акъудзавачир. — РикIел хкунри адаз хъвер гъизва. — Зи шиирар критика ийизвайбур тир.

– Сатирадин…

— Эхь… Мисал яз, хъфизва кас амачир вини хуьруьз. Ана вич чидай виридан рикI алай булах ава, кьилихъ мегъуьн тарар экъечIнавай. Чун хуьре амайла, а тарарик кягъиз тадайди тушир чIехибуру, булах кьурада лугьуз. Ахпа, садра хъфейла, акуна: вужар ятIани ацукьна, анал тIуьнар-хъунар авунва, ацукьай чкадал зирзибиларни тунва, булахдин кьилихъ галай тарцин хилерикай атIана, ракъиникай далдани авунва. Де ихьтинбуруз куь гъилер атIуй лагьайтIа… Агъадихъ там гала, гьикьван кIантIани атIутI хилер, туькIуьра чардах. Ваъ ман, алакьайди гьа чIуру кIвалах хьана. Ихьтин дуьшуьшра гьа жуьре шиирарни къведай рикIяй. Райондин чIехибурун крари, мадни дуьз, авуна кIанзавай крар тавуни, кхьиз тадай. Хуькуьрун жезвай абурук… Фена садра са шиир гваз редакциядиз, редактордивай ам кIелун тIалабна. «Исятда кIелда, чан хва». КIелзава. Сад лагьай бендиникай: «Яъ, им вучиз акъуддач?» Кьвед лагьайди: «Хъсан я». Пуд лагьайди, кьуд лагьайди… КIелна эхирдал кьван. «Чан хва, — лагьана, — и кьатI газетдиз гуз жедач». «А кьатI галачиз заз кIандач!» — лагьана за. Гьа икI жез амукьна, мад зун хъфенач редакцийриз.

Гуьгъуьнлай, къуллугъдин кIарарай хкаж жез эгечIайла, иллаки райондин соб­ра­нидин кьиле акъвазайла, газетра, телевиденидай адан тIвар датIана кьаз хьана, а кIвалахда газетни телевидение галачиз жезвачир. Амма адан тIвар алаз шиирар, и кардин гъавурда акьун регьят я, печатдиз акъатначир. Мад сеферда шиирар ада редакциядиз лап геж, жавабдар кIвалахрик кумачирла, гъана, гьа чIавуз чун Агьмад муаллимдихъ галаз танишни хьана.

3

ЦIинин йисуз Агьмад муаллимдин 70 йис тамам жезва. Юбилейдин вилик эхирни адан шиирар газетринни журналрин чинра пайда хьана, пуд ктабдизни («Кефер авай чи дагълара», «Инсан, вун мус гъавурда акьада?», «Теселлияр») дуьнья акуна. Печатдиз акъатай ва ктабра гьатай эсерар, аквазвайвал, эхиримжи йисаринбур я, жегьил йисарин кхьинар ада гьеле дуьздиз акъудзавач. Сифтегьан ктаб «Кефер авай чи дагълара» «Жува-жувакай» шиирдалди ачухзава. Жува-жувакай ада лугьузва:

Зун лезги я, Макьарин хуьре хайид я,

Зи уьмуьр лезги халкьдихъ галаз фейид я,

За лезги намус гьамишанда хвейид я,

Заз лезги халкьди «Муаллим» тIвар гайид я.

«Зун лезги я», —  милливилин гьисс къимет авачир кьван багьа я, и гафара инсандин къилихдин такабурвални ава, адан да­махдин, адаз уьмуьрда къуват гузвай шартI­ни. Гила чи халкь шегьерэгьли халкьни хьанва, белки, чIехи паюниз. Амма лезгидиз, ам гьина кIандатIани яшамиш хьурай­, дагълара авай, гзаф вахтара гьатта амачир бубайрин хуьрни багьаз амукьзава, ам гьамиша «вичин дагъдиз икрамиз» гьазур я (чна, гьелбетда, халисан лезгидикай я лугьузвайди). Имни адан хура кIанивилин гьисс гужлу ийизвай, хайи чилиз вафалу яз, эхирки, ам лезги яз тазвай шартIарикай сад я. Инсан лезги тирла, ам патал «лезги намус­ни» ужуз гафарикай жезвач, имни адан руьгь датIана уяхдиз хуьзвай, уьмуьрда­ лайихлу хьуниз эверзавай ерийрикай я. Чи халкьди вичиз гьуьрмет ийизвай касдиз, чIехидаз, интеллигентдиз, «муаллим» лугьуда ва идалди адан лайихлувал кваз кьада. Им, гьа­къи­къатдани, халкьдин арада акьул-ка­мал­далди, къени­ рикIелди, хийирлу крарал­ди къазанмишна­ кIанзавай тIвар жезва. Неинки са школада­ кIвалахуналди, гьакIни халкьдин арада муаллим тир Агьмад Зиядова вич и «багьа тIвар хуьниз мажбур» тирди аннамишзава.

«Зун тарашчийрин хуруз фидай гапур я…». МасакIа лугьуз хьун мумкин тирни?­ Къе чи поэзияда кIвалахзавайбур, «рехи­ итимар», советрин девирдин инсанар я эхир, яни барбатIай, тарашна-чапхунна куь­тягьай уьлкведин. Им, а несилрин алат тийизвай тIал хьана, и кар авур къуват­ризни абурувай садрани багъишламишиз жедач.

Власть гьатна сефигьрин гъиле,

Башибузукь аваз кьиле,

ЧукIурна чи Совет уьлкве,

Керематар къалурна чаз.

 

ТуькIуьриз уьлкведа базар,

Ганач кьарай, я чав ахвар,

РикIел текъвер, вилиз таквар

Мусибатар къалурна чаз.

 

Расална сад-садал халкьар,

ТуькIуьриз гьар сана часпар,

Душманриз элкъуьрна дустар,

Къияматар къалурна чаз…

А девирдин ва а уьлкведин инсанривай цIийи уьмуьрдин гьакъикъат кьабулиз жезвач. Къенин йикъан гуя залпанд алатнавай уьмуьрда инсанрин къилихрани чIуру хесетар къуватда гьатнава. «Акъвазра нефс. АцIай туш ам саданни…» — акьул гузва шаир­ди, мадни: «Ийимир на чарадан рикI акьван тIар…». Амма инсан гьар кткана гайи акьул кьабулиз гьазур туш, гьавиляй рикIяй акъатзава: «Эй инсан, вун мус гъавурда акьада?». Гьатта аламат жезва: гуя виш йисар вилик лезги шаирдиз чидай ва ада кьабул тавур гьахъсуз дуьнья хтанва къе чи гъенел:

Садбуруз гайила девлетни къизилар,

Вучиз хазва муькуьбурун гуьгьуьлар?

Вуч батIул кар авуна кесиб ксари,

Гьакьван дерин яни абрун гунагьар?

Гьа икI, къенин уьмуьрди лезги шаирдив са арада рикIелни хквен тийизвай куьгьне суалар гуз тан хъийизва. Советрин девирда­ михьиз рикIелай алатнавай абур вилик акъат­ хъувунва, абуру рикI секинсуз ийизва­, инсандив мад гъахълувилихъ къекъвез тазва.

Инсанрин уьмуьрдиз ягъ тийидай рангар жедач, гьар жуьре девиррини сада муькуьди эвезда, амма дагъви шаирдин рикIе ви­чин хайи чилихъ авай зайиф тежер кIани­вал гьа сад хьтинди яз амукьда: «Дагъларин къадир жеда дагъда хайидаз», — лугьузва Агьмад Зиядовани. Садра фикир гун: вичин ктабдиз ада «Кефер авай чи дагълара» тIвар ганва, яни кефер авай, гила амач, къецел алайди дагълар мублагьарзавай, ана уьмуьрдал звал гъизвай девир туш. Амма дагъвидихъ вичин чил амай кьван адан рикIе умуддин эквни хкахьдач, рикIин вири чим ганвай цIарара ада вичин мурад ачухзава:

Дагълариз хтурай чпиз даим вафалуди,

Дагъларин булахриз икрам ийиз гьазурди,

Дагъларин авазрин гъавурда акьурди,

Дагъви халкьдин акьул-камалди къачурди.

 

Дагълариз хтурай вич цуькверал ашукьди,

Дагъдин синериз килигиз тух тежерди,

Дагъларин жигъиррай шегьре рехъ акварди —

Анжах гьахьтинди хьуй дагълариз хкверди.

РикIелай алуд тийин: чи автордин яшар хьанва: «Къвердавай артух жезва жуван яшар. / Кьаз жедач – физва зи уьмуьрдин йисар…» Ада лугьузва: «Эсиллагь кьуьзуьвал хиве кьадач за…» — амма им яргъи яшарин юлдаш тир галатун хиве такьун, зайифвилизни чандин сагъсузвилиз таб гун я, яшар кьабулуниз инсан мажбур я. Ихьтин вахтунда адан рикIиз сабур гузвайди вуч я? Гьелбетда, вичелай уьмуьрда алакьай къени кIвалахар ва вичин эвездиз къвезвай веледар, абурук кутазвай умудар:

 

Гел таз хьанатIа завай чилин винел,

А кIвалахдиз къимет гурай невейри.

Белки, аватIа куьтягьиз тахьай крар,

Куьтягь хъувурай зи багьа балайри.

 

«Эхиз жедач, хъиткьинда хуравай рикI», — лугьузва ада вичикай, дуьньяда артух хьанвай гьахъсузвал акурла, къанунсузвилери гуж гъалибдайла, инсандин лайихлувал кIвачерик вегьедайла. Гьахьтин рикI хура хьуни Агьмад муаллимдикай шаирни авунва. Ам чун вичин ва вични чи  гъавурда хъсандиз акьазвай, гьавиляй чаз мукьва шаир я. Адан яратмишунрихъ къенин йикъан «рехибуру кIвалахзавай» («аялри ваъ, итимри») чи поэзияда вичин лайихлу чка жеда.

(Макъала куьруь авунва. Тамамдиз «Самур» журналдин са нумрадай кIела).

Гь. Чандаров