Дагъустандин халкьдин шаир Расул  Гьамзатович  Гьамзатов  (1923-2003), вичел чан аламаз, дуьньяда тIвар-ван акъатнавай, машгьур инсан хьана. Адан гуьзел эсерар — шиирар, балладаяр, рубаияр, сонетар, поэмаяр агъзурралди инсанриз кIанда, бязибур хуралай чида, манийриз элкъвенва, цIуд­ралди къецепатан  чIалариз элкъуьрнава ва агъзурралди ктабар акъатнава.

Советрин девирдин йисара зун цIудалай гзаф чIехи шегьерра (Алма-Ата, Баку, Грозный, Киев, Кишинев, Къазан, Москва, Нальчик, Одесса, Орджоникидзе, Сыктывкар, Фрунзе (Бишкек), Ташкент, Тифлис ва мсб) хьана, за анра кьиле фейи чIалан, литературадин, педагогикадин алимрин Вирисоюздин  конференцийра иштиракна. ЦIийи танишри, зун Да­гъустандай тирди чир хьайила, гьасятда Расул Гьамзатов хабар кьадай, адан ктабар кIан жедай, “Дурнаяр”, “Дидедин чIал” ва маса шиирар хуралай  кIелдай, манияр лугьудай…

Заз, СтIал Сулейманан тIварунихъ галай муаллимрин институтдин сад лагьай курсунин студентдиз, Расул Гьамзатов, Дагъустандин писателрин Союздин жегьил председатель, 1956-йисан сентябрдиз чир хьанай. Гьа чIавуз лезги писателрин секциядал акурвал  ва  гуьгъуьнин гзаф  йисара тестикь хьайивал, Расул Гьамзатович дамах гвачир, гъвечIи-чIе­хи­­­даз гьуьрметдай, кIеве авайдаз куьмек гу­дай инсан тир. Таниш инсанриз салам гудай, гъилер ядай ва хабарар кьадай. Ада лезги писателрихъ галаз дуствилин алакъаяр хуьзвай: Шагь-Эмир Мурадоваз “Ислягь лиф” лугьудай, Жамидинан зарафатдин шиирри Моск­ва къачунвайди тестикьардай, Арбенав вичин чIалар урус чIалаз элкъуьриз тадай.

Расул Гьамзатова СтIал Сулейманан руьгь­диз ва адан шииратдиз  гзаф гьуьрметзавай ва кьакьан къимет гузвай: вичин рахунра ва кхьинра сифте СтIал Сулейманан, ахпа вичин буба Гьамзатов Гьамзатан  тIвар кьадай; гьар майдин 18-даз вичин дустар, шаирар галаз С.Сулейманан сурал (гуьмбетдал) фидай, анал Сулейманан шииратдин югъ тешкилдай: цуьквер эцигдай, шиирар кIел­­дай… Ахпа Агъа СтIалдал фидай… Эхиримжи сеферда хъфейла, ада вичиз  Наталья Капиевади багъишай Сулейманан чуьнгуьр (ам СтIал Сулеймана Эффенди Капиеваз ганвайди тир), багьа ивир хьиз,  чIехи шаирдин КIвализ-музейдиз багъишнай.

Расул Гьамзатован гуьзел эсерар — хайи ватандикай, дидедин чIалакай, муьгьуьббатдикай, дяведикай-цIукай, уьмуьрдикай кхьенвай шиирар… зазни кIанда. Абурай за мектебра ва университетра тарсар гана, лекцияр кIел­на. Лезги ва урус чIаларал макъалаяр кхьена.

Р.Гьамзатован  эсерар, гьелбетда, фадлай лезги  чIалаз элкъуьрнава, абур мектебрин, педколледжрин ва университетрин  прог­раммайрик, учебникрик ва хрестоматийрик акатнава, аялри 5-11-классра, студентри Дер­­бентдин муаллимрин колледжда ва Махачкъаладин университетра   кIелзава.

Авар чIалал кхьенвай  жавагьиррив  лезги шаирри (Шагь-Эмир Мурадова, Алирза Саидова, Межид Гьажиева, Байрам Салимова, Жамидина,  Ханбиче Хаметовади,  Мерд Алиди, Арбена ва мсб.) лезги чIалал ван ийиз туна.

Лезги мектебрин  5-11-классра,  программадал асаслу яз, ихьтин эсерар — “Лезгияр”, “Дурнаяр”, “Маша”, “Дуствиликай кьиса”, “Эхиримжи къимет”,  “Зи Дагъустан”, “Дидедиз”, “Дидедин чIал”, “Дагъустанви дишегьли” ва мсб  кIелзава ва чирзава.

Р.Гьамзатован эсерар чирзавай тарсара чи тежриба авай муаллимри (А.Ашурагъаев, Ф.Абдуллаева, А.Баламирзоева, Р.Гьажиева, Ф.Гьажикъурбанова, А.Керимханов, Г.Межидова, С.Османова ва мсб), “Лезги литературадин методикадал” (Махачкъала, 2013) бинелу хьана, илимдинни методикадин жуьреба-жуьре къайдаяр ва технологияр ишлемишзава.

ЦIийи темадив эгечIдалди, муаллимди  дуьньяда тIвар-ван авай алимри, писателри, муаллимри (Я.Коменский, К.Ушинский, А.Макаренко, Д.Карнеги, Я.Корчаг, В.Сухом­лин­ский ва мсб.) тербиядикай лагьанвай гафар, фикирар, къиметлу меслятар аялрин  рикIел хкизва, тарсара ишлемишзава ва абурукай менфят къачузва. Абурун жергедик чIехи классра алимрин ва шаиррин тIварарни (Къум­ви Низами, Куьре  Мелик, Ярагъ Мегьа­мед, Мирзе Али, Алкьвадар Гьасан, Етим Эмин, СтIал Сулейман, Нуредин Шерифов, Хуьруьг Тагьир  ва мсб) кутазва.

Гьар са тарс мураддив агакьарун патал чи муаллимри чIехи алимрин, педагогрин, психологрин  ва методистрин  (Л.Выготский, А.Данилов, Л.Занков, Е.Ильин, А.Липаев, К.Мальцева, М.Скаткин ва мсб) меслятар ва теклифар фикирда  кьазва, советрин педа­гогикадин ва методикадин тежрибадикай  мен­фят къачузва. Инал лагьана кIанда: алай девирдин магьшур алим-педагог М.Богуславскийди советрин девирдин педагогикадиз еке къимет гузва: “Советрин педагогикади муаллимрик, агалкьунар къазанмишиз, лувар,  руьгь кутазвай”.

Муаллимри методикада ва тежрибада малум къайдайрикай ва технологийрикай чпи­вай хайи литературадин тарсара ишлемишиз жедайбур хкязава. Абурун тежрибада ихьтин адет хьанвай къайдаяр (суьгьбетдин, текст устаддаказ кIелиз чирдай, текст баянар галаз кIелдай, эсер анализ ийидай, чIал гегьеншардай, къачур чирвилер ахтармишдай, къачур чирвилер тикрардай ва мсб) ва цIийи къайдаяр (четин месэлаяр гьялдай, чирвилер кьакьан дережада аваз гудай, махсус программайрал бинелу, модулрин къайда ва мсб) гзаф дуьшуьш жезва.

Аялриз тербия гунин кIвалахни муаллимри  гьар тарсуна чирвилер къачунихъ галаз санал кьиле тухузва.

Месела, 6- классда  Р. Гьамзатован “Лезгияр” шиир чирзавай тарс  магнитофондилай урус чIалал лугьузвай “Дурнаяр” манидилай эгечIзава. Муаллимди аялриз  суьгьбетзава:

— Им чIехи шаир Расул Гьамзатован чIа­ла­риз кхьенвай “Дурнаяр” мани я, — шаирди­кай­ ва яб гайи манидикай малуматар гуда:      — Расул Гьамзатов ХХ асирдин лап чIехи ша­ир­рикай сад я. — Муаллимди шаирдин шикилар ва ктабар къалурда, ам авар халкьдин хва, Дагъустандин халкьдин шаир, Социализмдин Зегьметдин Игит тирди малумарда. — Адан шиирар, поэмаяр ва “Зи Дагъустан” роман лезги чIалазни элкъуьрнава. Къе чна “Лезгияр” шиир кIелда.

Дикторди магнитофондилай “Лезгияр” шиир кIелда. Шиир, чешне фикирда аваз, аялрини кIелда. Муаллимди шиирдин тема  ачухарзава: ша­ирди дуствилин, стхавилин гьиссер, ала­къаяр, адетар   къалурзавайди тестикьарда. Аялрин чIал гегьеншарда.

Алава яз, Дагъустандин, Лезгистандин шаирри ватандикай, дуствиликай  кхьенвай шиирар кIелда. Гьа и къайдада, Р.Гьамзатован “Дурнаяр” шиирни чирзава. 1941-1945-йисарин  Ватандин ЧIехи дяведикай  ва алай вахтунда Украинада кьиле физвай гьерекатрикай суьгьбетарда.

Р.Гьамзатован эсерар кIелун, чирун ва ан­намишун классдилай къеце давамарзава: эсерар кIелзава, юбилейриз талукь мярекатар тухузва, чIал ва чирвилер гегьеншарзава, Махачкъаладин музейриз физва.

Аквадай чкадал ихьтин гафар кхьенвай чар алкIурзава: “КIелун — экв, чирвилер — девлет, илим рехъ я”. Расул Гьамзатован эсерри лезги аялрин чирвилер гегьеншарзава, абуруз ватан кIан хьунин, гуьзелвилин ва къагь­ри­манвилин тербия гузва.

Къурбан  Акимов,

илимрин доктор