Намус инсандин гуьрчегвилин кьилин лишанрикай я
Ф.Достоевский
Алатай йисан эхирра “Лезги газетдин” 41-нумрада Кьурагьрин юкьван школадин дидед чIалан муаллим А.Самедован макъала чапнавай. Ада вичихъ галаз яргъал йисара санал кIвалахай хейлин муаллимрин тIварар чIехи гьуьрметдивди кьунвай. А сиягьда муаллимвилихъ галаз санал инсанвилин ериярни кьакьан гьуьндуьрда хуьз алакьай рагьметлу Рамазанова Гьалимат Жалаловнадин тIварни кьунвай.
Заз ам институтда кIелай йисарилай инихъ чидай. Садра зани зи кайваниди алатай вахтар рикIел хкизвай. Вуна Гьалимат вахакай икьван вахтунда са гафни кхьенвач лагьана, туьнбуьгьнай заз ада. Ам хьтин михьи къанажагъдин намуслу инсанар тIимил авайди я, алава хъувунай генани. Кайвани гьахъ тир…
Ингье гила за а тапшуругъ кьилиз акъудзава. “Вири бахтлу хизанар чеб чпиз ухшар я, бахтсузбурни гьар сад чпин саягъда бахтсуз я”, — лагьанай Л.Н.Толстоя.
Вичикай ихтилат куднавай дишегьлидин уьмуьрни кьетIен гьалара — гагь куькIуьниз, гагьни хкахь хъийиз, кьиле фена.
Гьалимат дуьньядиз атай йисар, вири уьлкведа хьиз, адан хайи ватан Кьурагьани чIулав гьахъсузвилериз рехъ ачухай девирдал ацалтна. Адан буба Жалалан 37 йисни бегьем хьанвачир. Районда ам чIехи къуллугъдал алай — РайПОдин председатель тир. КIани рушал эвленмишни хьана, бахтлу уьмуьр гьалзавай касди. Буба такIан намуссузрин са кIеретIди адалай НКВД-диз фитне рекье туна. Аслан хьтин викIегь дагъвидикай “халкьдин душман” авуна. Адаз 10 йис кар атIана. 1941-йисуз, штрафбатальондик кутуна, фронтдиз рекье туна. Свердловский областдин накьвадикай дагъви хциз эбеди ватан хьана.
Пуд йисалай, кьилел атай кьван гужариз таб гуз тахьана, куьрпе Гьалиматан диде Хадижатни рагьметдиз фена.
Пуд йисавни агакь тавунвай руш адан дидедин буба Гьуьсейна фронтда кечмиш хьайи хцин балайрихъ галаз хвена.
Руша 1955-йисуз Кьурагьа вадралди юкьван школа акьалтIарна. Яшамиш жез кIандай цицIибди какада амаз цIив ийида лугьурвал, Гьалиматани, гьеле мектебда амаз, вичиз муаллим жез кIанзавайди къалурнай, вични — математикадин. ИкI мурадар рикIе авай руш ДГПУ-дик экечIна.
Математикадин факультет яру дипломдалди куьтягьна, ам вичин хайи ватандиз хтана. Ина ада сифте жергедин муаллим яз, ахпа завучвиле, гуьгъуьнлай директорвиле кIвалахна.
Адал гьа вич хьтин намуслу хесетрин жегьил Гьасан Алисултанович гьалтна, эвленмишни хьана. Ибур адан уьмуьрдин бахтлу йисар тир. Галаз-галаз кьве рушни са хва хана, Гьалимата вичелай дидевални ийиз алакьдайди тестикьарна. Аялрини чпин дидедиз кIанивилин гьиссер багъишна: пудани муаллимвилин пеше къачуна, пудакайни математикар хьана!
Вучда, уьмуьрдин къанун я, гьар са кардихъ вичин эвел хьиз, эхирни ава. Сифте, лап жегьилзамаз, залан азардикди аялрин буба, ахпани, са тIимил йисар арадай фейила, дидени кечмиш хьана.
Рагьметлу Гьалимат Жалаловна КПСС-дин обкомдин Гьуьрметдин грамотадин сагьиб тир, адахъ “Зегьметдин ветеран” медални авай. Амма виридалайни багьа ва чIехи шабагь ада ярар-дустарин, аялрин ва вири жемятдин патай къазанмишай кIанивал, — гьуьрмет хьайидал шак алач…
Идалди суьгьбет акьалтIарнайтIани, белки, бес жедай. Амма…
И макъаладин автордин уьмуьрдин юлдашдини Гьалимата, хайи вахари хьиз, вад йисуз санал вузда кIелна. Гьаниз килигна, заз Гьалиматан жегьил йисарикай гзаф вакъиаяр чида. Абурукай суьгьбет тавуртIа, им за жуван буржи тамамар тавур мисал жедай.
* * *
…Физикадинни математикадин факультетда санал кIелзавай вад руш, кирида кIвал кьуна, Махачкъалада яшамиш жезвай. Абурукай кьвед лезгияр тир. Вири йисара абурун шикилар отличникрин доскадал алай. Гъетерин арадай экуь нур гузвай сад М.Н.Юзбегова — луткунви, муькуьдини Гь.Ж.Рамазанова — кьурагьви тир.
Садра сессиядин вахтунда, факультетдин декан дегьлиздай физвайла, адаз, пенжердихъ агалтна, шехьзавай Гьалимат акуна.
— Ана вуч хьанва, Рамазанова?! — гьарай акъатна декандай.
РикI къекъягъиз, бегьем рахазни тежезвай рушай “заз экзамендай “единица” атана, гафар акъатна.
Малум хьайивал, жаваб гуз гьазурвал аквазвайла, муаллимдиз рушан метIерал са яцIу дафтар акуна. Килигайла, ана учебникда авай вири задачаяр студенткади йисан къене вичи-вичиз гьялнавай. Жаваб куьтягьайла, муаллимди Гьалиматан вилик ведомость ачухна, “ваз къвезвай къимет жува эциг” лагьана, буйругъна. Гъил зурзаз-зурзаз, руша “кьуд” кхьена. Муаллимди кьудан гуьгъуьнал “+1” гилиг хъувуна, къимет “вад” акъудна. Рушаз чуькьни авунач. Гьалиматаз, вичивай “шпаргалка” кьуна лугьуз, “единица” эцигайди хьиз тир. Дафтар руша вилин нини хьиз хуьзвай. Чуьнуьхунин кичIевал аваз, экзамендизни тухванай. Анжах “вадралди” кIелайди фикирда кьуна, муаллимди адаз “вад” янавай. И кар акур декан секин хьанай, рушазни муштулух ганай.
* * *
…Садра кIвализ хтай Гьалимата вичин юлдашриз, къе базардай къачурди я лагьана, сумкадай акъудна, цIийи шал къалурна. Ам гъилелди сун гъаларикай хранвай кьуд пипIенди тир. Пул ада, къатухдин ичIи путулкаяр вахкуз, кIватIнавай.
— Кьейди, ви бахтуни гъана, ви кац ракъиник ква. За вуч авурай, кьилел вегьедай затIни авачир? — пехилвалда са юлдашди.
И ван галукьай Гьалимата, шалунин пIипI-пипIел вегьена, къачуна мукIратI, садакай пуд пипIен кьвед авуна.
— Ма, къачу, алукI жувани, — сад дуст рушал вегьена…
Гьалимат ихьтин гегьенш рикI авай, юлдаш дарвиле тван тийидай инсан тир.
* * *
…Рушар яшамиш жезвай кIвалера газ авачир. Ял ядай югъ я лагьана, рушари токдин пичинал борщ гьазурдайвал хьана. Иесийри ток ишлемишдай ихтияр гузвачир. Хуьрек гьазур жез тIимил амайла, кIвалин рак сада гатана. Рушариз дакIардай токдин приборар ахтармишдай контролер акуна. Гьалимата тадиз борщ авай катул кIвалин пурча чилел эцигна. Ифенвай пич, токдикай хкудна, кроватдин сеткадал динжарна, винел мес вегьена, вич яргъандик экечIна. Рушари ток чуьнуьхзавайдал шак фенвай. Субутдай затI кьаз жезвачир. Чин кIеви контролер, хабарни такьуна, рушар ксузвай кIвализ гьахьна. “Кроватдал алай руш вучиз зурзазва?” — хабар кьуна ада. Рушари ам цIаяр къведай азарди бизарзавайди я лагьана. Язух атай контролер, духтурдиз эверун тапшурмишна, хъфенай.
Гила килигайла, пичинал вегьенвай меси цIай кьунвай, Гьалиматавай таб гуз жезвачир…
* * *
…Рушари кIелзавай йисара Дагъустандай студентар, хам чилер къарагъариз, Къазахстандиз рекье твазвай. Пединститутдай рушарни фенай. Гьалиматахъ галаз кIелни ийиз, са кIвалени яшамиш жезвай, вичел зи вил ацукьнавай рушахъ (М.Н.-дихъ) галаз зазни физ кIан хьана. Жуваз юлдашвиле кьве дустни акуна чи институтдай. Рушаринни чи институтрин регьимлу регьберри чаз ихтиярни ганай.
Гьа икI, чун Кустанайдин областдин Семиозерный райондин “Бускульский” совхоздиз акъатна. Чалай гъейри ана Запорожьедай атанвай механический техникумдин гадайрин дестени авай. Зун ана хармандин чIехиди яз эцигна. Гьалиматни Мафи за жуван къаюмвилик кьабулна, абурукай заправщицаяр авуна. Чи рушарин пеше, къуьл кьурурна, михьна, элеватордал рекье тун тир.
Рушари итимрин дестедиз пек-партал чуьхуьз, кукIвар хьайи шей хъийизни куьмекардай.
Са тIимил йикъарилай нисинин хуьрек нез хтай механизатор гадайрин сивяй заз “Гьалимат, калар давай!” гафарин ван хьана. Заз чир хьайивал, Гьалиматаз трактордин диск акуна. “Им лезгийрин халис сач я хьи”, лагьана, механизаторрин бригадирдив сач гъиз туна, адал цIийи бегьердин къуьлуькай калар ийиз эгечIна. Механизаторриз ам недайвални чирна. Инлай кьулухъ калар гадайрин рикI алай тIуьниз элкъвена.
* * *
…Гьалимат сифте кIелай йисарани аламатдин къилихрин инсан тир. Масадан къайгъуда хьун, ажуз касдиз куьмек гун адан ивидик квай. Галай бязи хъсандиз кIелзавай рушар кинойриз, кьуьлериз фидай, паркариз экъечIдай. Гьалиматаз лагьайтIа, кIелунрай гуьгъуьна амай рушариз куьмекар гун адан пешедиз элкъвенвай. Вични, гила хьиз, пулдихъ ваъ, са кепекни арада авачиз…
* * *
…Виринра хьиз, Кьурагьани мектебдиз фидай яшарин “жегьилри” чпин месэлаяр гъутаралди гьялдай дуьшуьшарни кими жедач. Аялар аялар я. Гзаф вахтара ихьтин къал-къижрик икьван чIавалди тамашиз акъвазнавай дидейрини чпин “пай” кутада. Ахпа ихьтин къаришмадиз килигдай кьве вил я кIандайди! Абурун гьарай — эверди магьле къачуда.
Мектебдай галатна хтана, айвандик вичиз са тIимил архайинвал къачуз кIан хьайи Гьалиматаз маса чара амукьдачир. “И папарин кьил кьилелай алатнавай хьтинди я, къала садра абуруз кьве гаф лугьун”, — эвичIна фидай ам гьаят галайвал. Гьалимат акурвалди, паталай килигзавай сада гьарайдай: “Къвезва, кьей вахар, Гьалимат бах!”
Декьикьани алатдачир, куьче секин хъжедай…
Эхь, Гьалимат Жалаловнадиз жемятдин патай гьахьтин гьуьрмет авай. Вирибуруз адан гаф къанун тир.
* * *
Гьуьрметлу газет кIелзавайди! Вичикай и цIарар кхьенвай муаллим, гьи патахъай къачуртIани, вири рекьерай чешне къачуниз лайихлу, чIехи инсан хьайидал шак алач. Адакай кхьенвай и макъаладихъ галаз мектебра кIелзавай жегьилар танишарнайтIа, кIандай заз. Эвелни-эвел, гьелбетда, хайиди тир Кьурагь районда, ахпа — масанрани…
Пак тIварар эбеди авун герек я…
Азедин Эсетов,
Дагъустандин халкьдин духтур
