Базардуьзуь, Шалбуз дагъ, Кетин дагъ, Самур вацI, Самурдин там… Лезгистандин эбеди яржар. Лезгистандин гьар са пипIехъни вичин яржар — пак, тарихдин метлеб авай чкаяр, имаратар, кьакьан кукIушар ава. Чи гзаф хуьрер тарихдин шагьидар я. Тарихни шумудни са асиррин деринра ава.
“…хайи ерийрин тарих чир хьун неинки лазим, гьакI чарасузни я”, — кхьенай А.С.Пушкина.
Чи суьгьбет НуьцIуьгърин хуьруькай, анин тарихдин метлеб авай имаратрикай я.
“НуьцIуьгъ хуьруьн тарих” ктабдин автор, пенсияда авай тарихдин муаллим Аким Аскерова кхьизвайвал, 1000 йис идалай вилик КIварчагъ дереда, къенин НуьцIуьгърин хуьр алай чкадал, Гуман лугьудай хуьр – шегьер алайди тир. Ам кефердихъай дерин дагьарди, рагъакIидай патахъай кьакьан цлари хуьзвай.
Саки 775 йис идалай вилик Гуман татарринни монголрин чапхунчийри тергна.
Лугьузвайвал, Гуман тIвар хуьрел “Гум”, “Гумадин шегьер” гафарикай арадал атана. ГьикI лагьайтIа, дереда гьамиша, гум хьиз, циф гьатна жедай.
НуьцIуьгърин хуьр 300 йис идалай вилик, XVII-XVIII асирра арадал атана. “НуьцIуьгъ” тIвар хуьрел “УьцIей”, “УьцIуьрай”, “УьцIуьрай хуьр” гафар бинеда аваз, рахунин къайдада дегишвал гьатна, акьалтна, — шагьидвалзава архивдин делилри.
1886-йисуз тухвай переписдин делилралди, ана 127 кIвал авай, 671 кас (350 итим ва 321 дишегьли) яшамиш жезвай.
НуьцIуьгърин хуьре Лакарар, Баширар, Жиганар, Курар, Куркурар, Мерцефар, Чеперар, Шугурар, Чакарар, Тергьияр тухумар яшамиш жезва.
Хуьруьн юкьвай, ам кьве патал пайна, НуьцIуьгъ вацI (“Ярак- су”) авахьзава. Ам сифте КIварчагърин, ахпа Рубас вацIарик акахьзава, Каспий гьуьлуьз авахьзава.
1928-йисуз ина хуьруьн майишатдин артель ачухна, 1932-йисуз Урицкийдин тIварунихъ галай колхоз тешкилна, 1965-йисуз ам “Коммуна” совхоздик кутуна.
30-йисарин сифте кьилера хуьре Совет тешкилна. Саки 30 йисан вахтунда анин секретарвиле Сергьят Мурсалова кIвалахна.
1918-20-йисара партийный ва комсомольский ячейкайра пионеррин сифтегьан отрядар тешкилна.
1928-йисуз НуьцIуьгъа сифтегьан школади кIвалахиз башламишна, 1935-йисуз хуьре школадин дарамат эцигна.
НуьцIуьгъа 1938-йисуз комсомолрин организация тешкилна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара инай 71 кас фронтдиз фена, абурукай 22 кас женгера игитвилелди телеф хьана.
1959-йисуз хуьр дуьзендиз эвичIна.
НуьцIуьгърин хуьруьн мулкуна тарихдин метлеб авай имаратар, сурар, тIебиатдин гуьзел чкаяр гзаф ава.
Хуьруьн къадим заманадин сурарай руг къачудайбуруз куьгьне вахтарин гъилихъ акалдай цамар, тупIалар, чиликай гьакIни хъенчIин, цурун къапарин кIусар жагъана.
Куьгьне мискIиндин яшар, агъсакъалрин гафаралди, 1500 йисалай виниз я. Ам устIар Хисен Халимбегова эцигна. Хуьруьвай 1,5 километрдин яргъа пуд сурар, цин гьамбархана ава.
НуьцIуьгърин дагьар тIебиатди арадал гъанвай имарат я. Ана 100 метрдин кьакьанвиле дагъдин кукIваз гзаф кьадар кIарабдин ва кIарасдин хкар янавай гъвечIи майдан ава.
Хуьруьн, гьакIни и дередин, райондин яржарикай — гзаф кьадар инсанрин, алимрин фикир желбзавай имаратрикай сад, гьелбетда, куьгьне минара (башня) я. Ам эцигай устIардин тIвар малум туш.
Хуьруьн тIвар зурба ва къудратлу чинардин (платан) тарци яргъарани машгьурна. Чинардин тар Кавказдин яржарикай сад яз гьисабзава. Адакай урус халкьдин, гьакIни чкадин шаирри шиирар кхьена. Чинардин кьакьанвал 24 метр, тандин диаметр 2,64 метр я. 2012-йисуз кIарасдин экспертизайрин “Здоровый лес” Центради тухвай ахтармишунри къалурайвал, тарцин яшар 360 йисалай виниз я. Чинар Россиядин виридалайни яшлу тарарин сиягьда гьатнава. 2013-йисан октябрдин вацра чинардин тар — памятник ачухунин мярекат кьиле фена.
НуьцIуьгъар КIварчагърин хуьруьн администрациядик акатзава.
Хазран Кьасумов
