СССР амачиз, яни чукIурайдалай инихъ 30 йис алатнава. И вакъиа чи обществода, иллаки телеканалра гегьеншдиз къейдзава. 1-январдилай инихъ саки гьар юкъуз, “Без СССР 30 лет” лишандик кваз, неинки Россиядин, гьакI СССР-дик кваз хьайи вири республикайрин, гила государствойрин кьисметриз талукь документальный фильмаяр, виликан чи чIехи уьлкведин жуьреба-жуьре пипIера (Азербайжанда, Гуржистанда, Прибалтикада, Украинада, Белоруссияда, Молдовада, масанра) кьиле фейи ва гилани давам жезвай гьич рикIелни текъведай хьтин мусибатар, магьрумвилер, чукIурунар раижзава.
СССР чукIуруни вири дуьнья вичин адетдин юндай акъудайди, инсаният акьалтIай вагьши тарашунринни а кьил таквазвай дявейрин, терроризмдинни радикализмдин къаришмайра тунвайди чуьнуьхиз жезмач. Дуьнья нубатдин лап хаталу дяведин цIарцIел атанвайди хьиз гьиссзава.
Дуьньядин дявекар чапхунчияр, абурун гъилибанар секин хьанвач. СССР гьикI чукIурнатIа, гила вири чIулав къуватар (гъибетарни фитнеяр, жасусвилер, санкцияр, жуьреба-жуьре сектаяр, “аслу тушир” СМИ-яр, “инсандин ихтиярар”, “демократия” хуьзвайбурун тешкилатар, ачухдаказ гьужумриз майданрал экъечIунар, “рангунин” революцияр ва икI мадни) Россиядин Федерация дибдай акъудун, ина селигъа, къулайвал, инсанрин садвал, бахтлувал, савадлувал, культура тун тавун паталди кардик кутаз алахънава. Россияни, вичин вахтунда Югославия, Ливия, Ирак, Афгъанистан, гила Украина хьиз, усаларун, кIурук кутун, тарашун, инсанривай инсанвал, фуни яд къакъудун асул мурад я.
30 йис идалай вилик чи уьлкве — СССР чукIурун вучиз кьиле фена? И кар гьикI алакьна? Им важиблу суал я. Гьавиляй саки вири къалурунра гзаф ксар (политологар, регьберар, журналистар) а суалдай кьил акъудиз алахъзава. СССР хьтин государство чукIуриз жедай къеле тир жал? Граждан дяведа чукIуриз, Антантадивай терг ийиз тахьайди, фашистрин Германиядивай (вири Европа галаз) магълуб ийиз тахьайди са дявени авачир вахтунда тахьай мисал авун? Им мусибат, магьрумвал ва вичикай гьар сада нетижа хкудун лазим тир тарс я?..
1991-йисан декабрдилай гатIунна, СССР-дикай алатай вахтуникай хьиз рахазва. Миллионралди кесиб факъирар, чпин хайи мулкарал кьил хуьз тежез, мигрантриз — къекъверагриз элкъвенва. Долларар, девлетар кIватIнавай хванахвайриз им мадни къулай, чеб мадни девлетлу ийидай рехъ хьанва… Ихьтин гьахъсузвили санлай вири Чилин хатасузвал къурхулувилик кутунвайди анжах келлегуьзри гьисс тавун мумкин я. Гьавиляй камаллу кьилери лугьузва: алай вахтунин шартIара дуьньядин дяведик цIай кутуртIа, ана садни гъалиб жедач. Гьавиляй дяве галачиз, маса тегьерда, месела, исятда дуьньядал илитIнавай тIугъвалдин (азаррин), жуьреба-жуьре чуьруькринни гъибетрин, санкцийрин, тапарринни кьуьруькрин, коррупциядин куьмекдалди сада-сад кIудиз алахъзава. Месела, Европадиз Россияди газ маса гузва. Лап ужуз къиметдай. Ана чи газ “такIандай” амаларзава, мадни ужузарун паталди. Базар я кьван…
Россиядин фу нез, адаз “чапхунчи”, “душман” лугьузвай “стхаярни”, “къуншиярни” пара хьанва. Вучиз?
Са хейлин экспертри, политологри къейдзавайвал, ихьтин гьалар арадал атунин асул себебкарар чи обществодин къенепата хьана, гилани ава. Яни, бубайри лугьудайвал, къеняй хун тавур цал къецяй хаз жедач.
СССР чукIуруник кьил кутурбурни сифте нубатда чина авай. Нефс къати, чпихъ я культура, я акьулдин деринвал, я гъейратдинни мурадрин михьивал авачир фасикьри, гьукумдин важарар гъиле кьунни (гьикI кьунатIа, гьар са дуьшуьшдихъ вичин себебар ава), уьлкведин тарихдиз кьуьк ягъиз хьана, ана михьи са затIни тунач. И кар сифте Хрущев хьтин тапан “ленинчиди” гъиле кьуна. Адан кар гьа башибузукьдин агъу чпин ивидик кужумай несилри (виликан кулакринни промышленникрин, базарчийринни алверчийрин, радикалистрин, уьлкведай катай хаинрин, чарабурун гъилибанрин рухвайрини рушари давамарна. Иллаки Хрущеван “къуьруьгъуьмдин” вахтунда дустагърай аххъайиз тур уголовникрини хаинри чи обществодин руьгьдиз ягъун кьуна. Эхиримжи раижзавай документрай аквазвайвал, 1946-йисалай инихъ Дуьньядин кьвед лагьай дяведа СССР-ди гъалибвал къачун эхиз тахьай вири къуватар, (США, Англия, Германия, Канада, Бельгия, Франция — вири Европа) социализмдин рекьел алай СССР-дал элкъвена. Адан мулкара, девлетра вил аваз.
Вири чIулав къуватралди вири пипIерай СССР-дай катнавайбур, адан рекьел наразибур жагъурна, абуруз чпин “тарсар” гана.
Хрущевар хьтинбуру чпин хсуси итижар-кьисасар вилик кутун ЦРУ-дин иблисриз лап кутугай гьал хьана. Абуру горбачеварни ельцинар, шеварднадзеярни яковлевар, кравчукарни шушкевичар, чубайсарни гьайдарар, маса къуватар – цIийи “демократар” тербияламишна.
1980-йисарилай инихъ гьакъикъатда СССР-дин гьам къенепатан, гьам къецепатан крар Америкадизни Великобританиядиз, Канададиз вафалу, яни гьабуру тIан гузвай ксари идара ийиз гатIунна.
Уьлкведин политический руководство санлай къуьруь, кьуьзуь, фагьумсуз са къабухдиз элкъуьрна. Кьуьзуь “асландин” тарифариз, сикIерини чакъалри, акьалтIай зегьерлу иланри вири къулурушра чпин кар акуна. Компартиядин кьилиз (Горбачев хьтин ЦРУ-дин “рухваяр” гъана. Адаз вичин гьакьван “акьуллу” папани куьмекзавай. Са гьихьтин ятIа куьгьне хъуртар юзуриз, и “перестройщикри” — тапан демократри Бушанни Тетчеран, Рейгананни Колан, Клинтонан ва маса регьберрин тапшуругъар кьилиз акъудна. Герек авачир референдумарни, конференциярни, съездарни эвериз, гуя месэлаяр санал гьялзавайди хьиз къалуриз, вири дибдилай юзурна, чарх кьулухъ элкъуьрна. “Процесс пошел!” “Советрин Союз амач” лагьана, Бушаз муштулух гана… Уьлкведин жебеханайра суьрсетар вири аваз-аваз, виринра махсусдаказ “дефицит” (кьитвал) арадал гъана. Ибурун кьилел “ичкидизни дяве” малумарна, уьзуьмлухар, багълар тергиз туна. Инсанри тапан спиртни самогон хъваз, чпи чеб агъуламишна… Ихьтин общество низ хуш жедай? Ни хуьдай ам?..
Идалай кьулухъ вирибуру, Ельцинан эвер гуналди, лугьудайвал, “кIани кьван суверенитетар”, (аслу туширвилер) къачуна! Акьван “азад” хьана хьи вири республикаяр, лап са куьруь вахтунда (1991-1996-йисар) виликан гьакьван гужлу экономикаяр тахьай мисал авуна.
Девлет тарашай вири “кьегьалар” — виликан коммунистарни комсомолар олигархриз, “къецепатан агьалийриз”, агентриз элкъвена.
Алай вахтунда Прибалтикада, Закавказьеда, РагъэкъечIдай патан Европада, Юкьван Азияда — виликан Советрин республикайрикай гьим гьикьван девлетлу, къуватлу, бахтлу, азад хьанатIа, секинвал, къулайвал, стхавал, архавал гьина артух хьанатIа, заз чидач.
“Рангунин революцийри”, террористринни экстремистрин, миллетчийрин, акьалтIай фашистрин басрухрик квачирбурни амач. ХХI асирда инсанри ХVI асирдин къайдада фагьум-фикирзава. Савадлувилелай авамвал, илимдилай къундарма вилик кутазва…
Им тушни бес СССР хьтин, яни социализмдин рекьелай элячIна, вагьши базардин, вири маса гуз, маса къачуз жедайдахъ инанмишарунин, жува жув виляй вегьинин, культура, савадлувал, таъсиб, тарих, тартиб квадарунин, манатдихъ ягь-намус маса гунин, тараш-парашрин нетижа?! Иллаки америкави “меценат” Соросан премиярни пишкешар къачурбур гзаф хшка, “акьуллу” хьана. Къацу долларар акурвалди, каша кьунвай абурун вилер алахьна, акьул квахьна… Девлет тарашун, къецез акъудун, халкьдин агьвал кIанел вегьин, жувандалай патанди вилик кутун ва икI мадни маса керематар давам жезвайди и йикъара Къазахстанда кьиле фейи, Украинада, масанра давам жезвай, чина гагь сана, гагь масана арадал къвезвай хъиткьин хьунри, цIаяр кьунри, ятар акьалтунри, маса мусибатрини субутзавачни?! Алай вахтунда чи общество (уьлкведин къурулуш), за кьатIузвайвал, ЧIехи Октябрдин революциядилай виликан дережадал, гьаларал хъфенва. Уьлкведин агьалияр сад-садавай къакъатнавай еке къатариз пай хьанва. Им хсусиятдихъ ва адахъ галаз авай алакъайрихъ галаз алакъалу яз арадал атанвай гьал я.
Октябрдин революцияди вилик эцигай мурадар экуьбур, михьибур, зегьметчи инсанар, инсаният санлай зулумдикай хкудун паталди тир.
А революцияди чи уьлкве СССР 30 йисуз (1917-1947) чIехи кьве дяведай, гьакьван еке чукIурунрай акъудна. СССР дуьньядин лап къудратлу державадиз элкъуьрна. Халкьдин лап кесиб къатариз эвелимжи герек вири шейэрин къиметар ужузариз эгечIнай.
Бес гилан 30 йиса вуч авуна? Кесибвилин, экономика кIватунин менгенайрай акъуднани?! Базарди, къиметар са къатда хкажуни кесибар мадни эзмишзава. КIвалахдалди таъминвал, гьардаз вичин кьил хуьдай рехъ жагъурун, пакадин йикъак умуд кутун… И месэлаяр гьи гьалда аватIа, и йикъара Президентдихъ галаз кьиле фейи ачух пресс-конференциядални гегьеншдиз лагьанва. За тикрарзавач…
Россиядин Федерация хьайитIани битавдиз амукьун чун, вирибур патал еке бахт яз гьисабна кIанда. 90-йисара Горбачевалай гуьгъуьниз, ельцинрин “викIегьвал” себеб яз, Россия чIукариз пайна куьтягьнавай. И кардикайни гила лугьузва. Удмуртияди сифтебурукай яз вичин “суверенитет” малумарна. Адан гуьгъуьналлаз Якутияди, ахпа Уралди, Карелияди, Татарстанди, Башкирияди… чпин кьилдин государствояр тешкилнавайди малумарна… Кавказни кьулухъ акъвазначир…
Аллагьдиз шукур, гена акьуллу кьилер амукьна. 1996-йисуз Россиядин Федерациядин вири республикайрин кьилери Федерация хуьн патал цIийи договордал къулар чIугуна. Хвена Россия!
1999-йисан август-сентябрдин варцара Дагъустандал бандитрин международный тешкилатри гьужумайла, дагъвийри чеб вужар ятIа чирна. Дагъустандин аслу туширвал, Россиядин битаввал хвена! Им мадни чи вирибурун садвал мягькемарай вакъиа хьана. Гьа чIавалай Россия метIерилай къарагъ хъийиз эгечIна…
Амма чи кIватнавай экономика? ИчIи хьанвай хуьрерни шегьерар? Бес абур чпин лазим дережайрив мус ва ни ахгакьарда?!
Ингье СССР амачир 30 йиса чун гьи гьалдиз гъанатIа, гьихьтин “тарсар” чи халкьариз ганватIа…
Нетижаяр хкудайтIа, вирибуруз хъсан жеда. Дуьньяда, иллаки чи патарив кьиле физвай вакъиайри чаз тарс хкудуниз, садвал, мукъаятвал хуьниз эвер гузва…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
