Ярагъ Мегьамедан — 250 йис
Дагъвийрин азадвилин женгерин руьгь хьайи чIехи муршид, шейхерин шейх Ярагъ Мегьамедакай рахадайла, зи кьатIунрай, тарихда сифте яз чи аямдин зурба арифдар, философиядин илимрин доктор, Ярагъ Мегьамедан ирс хъендикай хкудна, миллетдив, инсаниятдив ахгакьарун патал гьакьван зегьметар чIугур Агьед Гьажимурадович Агъаева лагьай гафар рикIел хкун герек я: “Ярагъ Мегьамед дуьньядин тарихда инсандиз вири терефрин азадвал таъминарун герек тирдан гьакъиндай сес хкажай сад лагьай женгчи, арифдар я. “Асул бинедай инсан тикрар техжерди я ва адаз эвез авач. Эвез авачирвиляй инсандин къиметлувални виридалайни чIехиди я”, — чирнай арифдарди гьеле гьа вахтара! Вичин “ЦIийи илимда” инсандин азадвал кьилин чкадал эцигун, вири мусурманар вирибурун вилик барабар ихтиярар авай инсанар яз тестикьарун, инсанвилин лап виниз тир ерияр: михьивал, жумартвал, иманлувал, ватанпересвал, инсанпересвал вине тун, гьар жуьредин фашалвилерикай руьгь азад хьун герек тирди раиж авун — ибур мегер гъвечIи дережаяр, метлеб квахьдай тарсар яни?”
И гафар алимди 1996-йисан 1-ноябрдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъ-Къазмайрин хуьре арифдардин 225-йисаз талукь яз (мярекат са йисан геж тухванай) кьиле фейи еке мярекатдал лагьанай. Идалай вилик (1995-йисуз) «Лезги газетдин» редакцияда алимди Ярагъ Мегьамедан ирсиниз талукь яз кхьенвай “Намусдин философия” ктабдин презентация кьиле фенай. Анал гзаф ксар раханай ва чIехи арифдардин “намусдин философия” вучтин илим ятIа, раижнай.
Дугъриданни, “намусдин философия” хьтин ибарадин гъавурда адетдин инсанар акьун мумкин туш. Намус инсандин руьгьдин хесет ятIа, философия илим, фагьум-фикиррин кIватIал я. Маса гафаралди лагьайтIа, Ярагъ Мегьамеда вичин “ЦIийи илимда” (азадвилин женгер вучиз герек ятIа раижнавай) азад инсандин руьгьдин хесет, дережа, къамат гьихьтинди хьун лазим ятIа, девирдин истемишунрихъ галаз кьадайвал, вичин вязера, кхьенвай трактатра, сухтайриз гайи тарсара раижнава.
Агьед Гьажимурадовича а ирс (илим) чи къенин йикъариз мукьва авуна, адан метлеб вуч ятIа, чаз ачухарна.
Намусдин философияда кьилинди вуч я?
Винидихъ тIвар кьунвай мярекатдал (презентациядал) лагьай, гуьгъуьнлай Ярагъ-Къазмайрални тикрар хъувур, адалай инихъ алатнавай девирда чIехи арифдардиз талукь яз тешкилзавай вири мярекатрал тикрарзавай фикир чнани мад сеферда инал хкизва: “Гьич са мусурманни маса диндин къанунрилай ва векилрилай аслу тахьун герек я, мусурман мусурмандилайни аслу туш”.
Аслу тахьун патал вуч авун лазим я? Ви-чин “ЦIийи илимда” арифдарди и суалдизни жаваб ганва: “Женг чIугу — куьн азадни жеда”.
Инал мад суалар къвезва: “Женг гьикI чIугвада? Яракь гъилеваз фидани женгиниз? Низ акси яз женг чIугвада?..”
И суалризни арифдарди жавабар ганва: “Бубайрин имандин сад лагьай веси гьамиша инсандин азадвал я… Чал са нин ятIани азият, — кIантIа чи имандихъ инанмишбурунди, кIантIа имансузбурунди хьурай, — аламай кьван чи вири крар ва фикирар чаз айиб я, лукIарин дуьайрин ванни Аллагьдиз жедач”.
И гафарин гъавурда гьикI акьун лазим я?
Ярагъ Мегьамеда вичи икI жаваб ганва: “Инсандин руьгьдихъ кьуд душман ава: пеленг, сикI, къуьр ва къармах… Пеленг — им къаних нефс я, ам гьикьван ацIурайтIани, тух жедач; сикI акьалтIай амалдар иблис я. И дуьньяда, инсан, ви къилихар — ибур ви къармахар я: вун къуьрен геле гьатнавай гъуьрчехъан хьиз яшамиш жезва. Гьам къанихвиликай, гьам фендигарвиликай мукъаят хьана кIанда. Иллаки къаних нефс бала я, ада инсандин кьилел тегъидай бала авач”.
И гафарик инсандин намусдиз талукь лап еке фикирар квайди гьар сада гьиссда. Са никай ва я квекай ятIа азад хьун тIимил я, инсан вичин нефсинилайни, вичивай ийизвай маса истемишунрилайни аслу тахьун лазим я.
Руьгь азадди хьун патал гьакI са нив ятIа бягьсер чIугун герек жезвач. Пехил хьун, туькьуьл хьун усалвилин, лукIвилин лишанар я. Руьгь куь азад ийизватIа чир хьун лазим я. Иллаки чи алай аямдин алаш-булашдин шартIара инсанри чпи чеб гьикI тухузва? Еке пулар, девлетар тарашун кьилин къанун хьиз кьабулзавайбур тIимил туш. Амма руьгь лукIвиле, пехилвилеринни девлетрин лукIвиле авайди гьиссзавач.
Вири дуьнья савадлувилихъ, илимлувилихъ, цIийи-цIийи ачухунрихъ, технологийрихъ физвайла, ругьанивал, абдалвал, авамвал, адалатсузвал вилик кутуни бес инсан азадвиле твазвани?
Ярагъ Мегьамедан “Намусдин философияда” инсандиз азадвал гъизвай гзаф рекьер раижнава. Ина женг чIугун, яни дяведиз фин эвелимжи чкадал эцигнавач. Адалатсузвилин дявеяр гьикьван илитIзава халкьарал?
“Адалатсузвилихъ галаз женг чIугу, амма куьнни адалатлу хьухь”, — лагьанва арифдарди. Масадал гужар илитIиз алахъуни жув гужара твада. Масадаз атIай фуруз жув аватун мумкин я.
Женг чIугунин эвелимжи рехъ яз арифдарди жувахъ ва Аллагьдихъ-имандихъ инанмишвал авун, яни жува жув имандилай гъейри маса са куьнизни муьтIуьгъ туширди яз гьисс авун, кьиле тухун яз гьисабзава. Амма иман чIуру рекье кардик кутаз алахъзавайбуру азадвал гъидани?
Имандин тIвар кьаз, имансузвиле авайбуруз гьакъикъи инсанвилин руьгьдихъай, намусдихъай кичIе тахьайтIа, имансузвал вилик акатда.
Ярагъ Мегьамедан “Намусдин философияди” иман хуьн — им инсанвал хуьн тирди чирзава. Иманди лагьайтIа, инсандивай вири терефра михьивал, дуьзвал, гьахълувал истемишзава. ИкI яшамиш жез алахъайтIа, гьа кар инсанди вичин ва вирибурун азадвал патал женг чIугун яз гьисабзава.
Яракь къачуна, дяведиз фидай дережадив агакьайла, яни душманди, чапхунчиди ви чил, къул, азадвал къакъуддайла, кьил яргъандик кутуна, кис хьун лукIвилин вини арш я, тестикьарзава арифдардин философияда…
Вири мисалрай аквазвайвал, Ярагъ Мегьамедан “ЦIийи илимдин” философия вири девирриз хасди я. Анжах ам чирун, адал амал авун, ирс яз несилрив агакьарун чи кьилин везифайрикай хьана кIанда.
Арифдардин “Намусдин философияди” чаз чи яшайишдин, медениятдин, къилихрин усалвилерикай, нагьакьан терефрикай азад хьуниз, нафакьачивилиз, кьадарсуз жув жувахъ агъунваз, жув вине кьаз алахъуникай яргъа хьуниз, жуван ивиррин къайгъуда хьуниз эвер гузва.
“Женг чIугу — куьн азадни жеда!” — и гафарин гьахъвал чна чи камаллу, къиметлу, адалатлу краралди, илимлувилелди, савадлувилелди, инанмишвилелди субут авун лазим я. Гьа чIавуз чун садни жеда, азадни…
Мердали Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин
лайихлу работник
