Мисалди лугьузва: “Йикъахъ йифни гала, йифехъ — югъни”. ТIебиатдин къанунар я, абур чавай дегишариз жедач. Амма алакьдай къанунарни дегишар тавуниз вуч лугьурай?! Гьар кIелдай цIийи йис алукьдай йикъар мукьва жердавай мектебра кIвалахзавай лезги чIаланни литературадин муаллимри фикирзава: яраб са шумуд йис идалай вилик хиве кьур ктабар цIинин йисуз кьванни акъатдатIа? Гьар са кIвалахдихъ эхир авайди я. Бес и тапаррихъ мус эхир хьурай? Фикирар, фикирар…
Ингье мад цIийи кIелдай йис алукьнава, мад 6-7-классрин лезги чIалан ктабар авач. Муаллимди вуч авурай, вири тарсара, муаллимди лугьуз, аялри кхьиз, гьикьван хьурай, бес муаллимди тапшуругъар гьинай гъурай? Им маргъухъан векь ягъиз дергес гвачиз фин лагьай гаф жезва хьи. Газет кIелзавай са бязибуру лугьунни мумкин я: “Валай гъейри, шикаятдай кас мад авачни?” Чизвач хьи, за пешедин буржи кьилиз акъудзава, гьакIни квахьзавай жуван хайи чIал хуьз алахъзава.
Са шумуд сеферда милли чIалар хуьн, абур вилик тухун патал меркезда конференцияр, элкъвей столар ва маса мярекатар тухвана, гьабурун жергедай яз — лезги чIалаз талукьарнавайбурни. Алатай июндин вацра Каспийск шегьерда авай РЦО-дани гьахьтин мярекат тухванай. Гьанални милли чIалариз кьетIен фикир гун, абурун сятерин кьадар артухарун, гьатта имтигьанарни кардик кутун патал къарар акъуднай. Гьайиф хьи, абур вири гьа чарарал аламукьна, Хасавюрт районда мектебда лезги чIалан кьве сятиникай сад хъувуна. Куьне фикир це, 9-классра сложный предложенийрикай гьихьтин чирвилер гуз жеда и са сятинин къене? Ихьтин мярекатар тешкилдалди и акъудзавай, кьабулзавай къарар кьилиз акъудиз жедайбур яни, тушни чирун чарасуз я!
Тарсар башламишай сифте йикъара за вири институтриз ва маса идарайриз ктабрин патахъай зенгер авуна, рахана. Виринрай жавабар гьа садбур я: ктабар авач, я мукьвара женни ийидач. Себеб хабар кьурлани, гьа сад хьтин жаваб я ван къвезвайди: пул авач! Бес и пул гьиниз физва? Са бязи “халуяр” жавабдар къуллугърал эцигай кьвед-пуд йисалай чаз мад ванер къвезва: “Миллионар чуьнуьхна, флан къуллугъчи, кIвалахдикай азадна, силисдик ква”. Бес ихьтин “халуйриз” гьинай жагъизва? Бес пул авач лугьуз, ктабар акъуд тийиз гьикьван, шумуд йисуз аялар алдатмишрай? Абуру чIехибурукай вуч фикиррай? Жедачни чи жавабдар ксаривай, министерствойрин, Халкьдин Собранидин депутатривай милли чIаларалди Ленинграддани Россиядин маса шегьерра акъудзавай ктабар гьа чи республикада акъудун тIалабайтIа? Заз чиз, чахъ ктабар акъуддай акьван карханаяр ава хьи, абуру ужузни акъудда, вахтундани. Вучиз ва гьикьван чун чарадан гъилиз килигиз акъвазрай?
За виликрайни и месэладикай кхьенай. Гьа виринрай ван къвезвай жавабар сад хьтинбур я. Лезги чIалахъ рикI кузвай гьар са муаллимдин везифа ам акьалтзавай несилдиз кIанарун, адаз гьуьрмет ийиз тербияламишун я. Лезги чIалан сятер тIимиларна, абурун чкадал маса тарсар — “Статистика”, “Функциональная грамотность”, “Разговор о важном” гайила, гьи къайдада кIанарун лазим я жуван хайи чIал? И тарсари аялрин чирвилер хкажуниз гьихьтин таъсир ийидатIа? Яраб ватанпересвал хкаждатIа, ОГЭ-ярни ЕГЭ-яр вахкуниз гьихьтин куьмек гудатIа?
Виликан йисара гъвечIи классрин ктабра ихьтин гафар авай.
…ГьикIин-вучин лугьуз Казин,
Амукьна кьам чухваз вичин…
Гила муаллимар гьа чкадал гъанва, ктабар авачиз, тарсар гьикI гудатIа лугьуз.
Гьуьрметлу вилик-кьилик квай гьакимар ва маса жавабдар къуллугъчияр, чун — муаллимар ва аялар кIеверай акъуддай са рехъ жагъурун тIалабзава.
Гьажи Къазиев, муаллим
