Уьлкведин  Конституциядик дегишвилер кухтазвай вахтунда Президент Владимир Путина хизандин ивирар хуьн ва аялрин кьисметдин гьакъиндай къайгъу чIугун государстводин эвелимжи политика хьун лазим я лагьана. Вучиз ла­гьайтIа, уьлкведин гележег, къудратлувал, мублагьвал, дуьньядин майданда лайихлу чка кьун хизандин яша­йиш­дилай, аялар гзаф хунилай, абуруз сагъламдиз чIехи жедай, кIелдай ва ахпа кIвалахдай къулай шартIар яратми­шу­нилай, алакьунар къалуриз тадай ви­ри жуьредин мумкинвилер гунилай аслу я. Гьайиф хьи, алай вахтунда уьлкведа и жуьредин гьалар ва шартIар авач.

Ихьтин гьакъикъат арадал атанвайвиляй В.Путина вичин Чарче ачухдиз къейдна: “Къе чун саки 147 миллион кас ава. Амма алайди демографиядин муракаб, лап муракаб вахт я. Адан кье­тIен­­вални ам я хьи, 2000 — йисарин юкьварилай гатIунна кьабулай герек серенжемар себеб яз, чалай демографиядин гьалар са жуьреда хъсанвилихъ элкъуьриз алакьна, агьалийрин кьадар тIебиидаказ гзаф хьана. Гьавиляй чи школайра кIелзавайбурун кьадарни виниз акъатзава. Амма алай вахтунда хизанри арадал гъизвай несилар гъве­чIибур я (яни са аял хуьзвай хизанар гзаф жезва). Уьлкведа аяларни тIимил хазва. Гьа им демографиядин лап муракаб гьални я. Амма Россия и четин гьалдай экъечIна кIанда ва алукьзавай цIуд йисан юкьвариз уьлкведин агьалийрин кьадар тIебиидаказ артух жедай гьалар таъминарун лазим я. 2024-йисуз Россияда хазвай аялрин коэффициент 1,7 хьун герек я”.

Им жедай кар яни? И мукьвара Россиядин общественный телеканалди вири уьлкведин тамашачийрин вилик суал эцигна: Россияда аялрин кьадар артухардай мумкинвилер авани? 28 процентди разивилин жаваб ганатIани, 72 процентди авач лагьана.

Абур гьахъни я, чаз и кар жуван вилералдини аквазва. Россиядин статуправленидин малуматралди, эхиримжи 11 йисан рекъемрив гекъигайла, 2019-йисуз хайи аялрилай кьейи агьалийрин кьадар 259,6 агъзурдан гзаф, яни уьлкведин халкь гзаф ваъ, тIимил хьана. 2008-йисуз и рекъем 362 агъзур касдиз барабар тир. Эгер икI давам хьайитIа, уьлкведин гележег гьихьтинди жеда?

Агьалийрин кьадар тIебиидаказ артух тахьунин кьилин себеб аялар тIимил хунихъ галаз алакъалу я. 2019-йисан 10 вацра уьлкведа 1,250 млн бицIек дуьнья­дал атана. 2018-йисан делилрив гекъи­гайла, им 102,6 агъзурдан тIимил я. Россиядин 85 региондикай анжах вад регионда хазвай аялрин кьадар гзаф жезва. Хазвай аялрин кьадар Новгородский, Ива­новский областра, Чукоткадин Автономный округда виридалайни тIимил жезва. Къейдзавайвал, инра ва Россиядин ая­лар тIимил хазвай маса регионрани жегьилар 25-34 йисан яшара аваз эвленмиш жезва. Гзаф жегьилри хизанриз ая­лар атун патал тадини къачузвач. Дагъус­тан­да­ лагьайтIа, жегьилри 23-25 йисан яшара­ аваз цIийи хизанар кутазва. Гьа са вахтун­да чинани, 30 йис тамам хьайилани, эвленмиш тежезвай жегьилар гзаф жезва.

Россиядин Федерацияда Дагъустан, Чечен Республика, Ингушетия тIебии­да­каз агьалияр гзаф жезвай регионар яз гьисабзава. Амма эхиримжи йисара инрани демографиядин гьалар тарифдайбур я лугьуз жедач. Къачун чи Дагъ­ла­рин уьлкве. Республикада авай федеральный госстатистикадин къуллугъди тестикьарзавайвал, 2002-йисан 1-январдиз Дагъустанда 2 млн 536,1 агъзур кас авай. 2010-йисуз и рекъем 2 млн 868,8 агъзур касдив агакьна. 2018-йисуз дагъустанвийрин кьадар 3 миллиондилай алатна. Аквазвайвал, гьар цIуд йисалай чи агьалийрин кьадар 300 агъзурдан гзаф жезва. Гьелбетда, им хъсан делил я. Амма эхиримжи йисара республикада хазвай аялрин кьадар тIи­мил­вилихъ язава. Эгер 2014-йисуз республикада садрани тахьай кьван кьадар аялар ханатIа — 56888, 2018-йисуз и ре­къем­ 48120-дал ахватна.

Аялар хунин рекъемри чаз агьалийрин, хизанрин яшайишдикайни малуматар гузва. 1990-йисуз республикадин дидейри 48029 бицIек хана, амма 2000-йисуз абурун кьадар 38229-дал хтана. Вучиз? Гъавурда акьун четин туш. ХХ асирдин 90-йисар гьикьван четинбур, татугайбур, пакадин йикъахъ инанмишвал авачирбур хьанатIа, виридан рикIел алама. Гзаф кьадар инсанар кIвалах авачиз амукь­на. Ихьтин татугай гьалара мехъерардай, цIийи хизанар кутадай жегьиларни лап тIимил тир. Гьавиляй аялрин кьадарни тIимил хьана. Уьлкведин регион­ри­кай рахайтIа, демография мадни чIуру гьалда гьатна. Ихьтин мусибатдин гьакъи­­къатдин иеси хьайи президентди ва гьуку­матди “дидевилин капитал” кардик кутуна. Ида гъиле-гъил аваз гьалар дегишарна. Са аял авайбуру кьвед, пуд лагьай ая­­лар хун хъувуна. 2010-йисуз Дагъус­тан­да хайи аялрин кьадар 52057-дав агакьна­.

Ингье гила мад бицIекрин кьадар агъуз жезва. Идахъ­ни вичин себебар ава. Владимир Путина вичин Чарче, регионрин кьилерихъ элкъвена лагьана: “Федерациядин субъектрин гьуьрметлу кьилер, коллегаяр, акI кIвалахна виже къведач. Квехъ вуч хьанва?”

Вучиз Президентди икI лагьана? РФ-дин гьукуматди 2021-йисалди регионриз куьмек гунин мураддалди 250 агъзур чка жедай аялрин бахчаяр эцигун патал пул чара авуна. 2018-2019-йисара 90 агъзур аялдиз чкаяр жедай бахчайрин чкадал 78 агъзур чка авай бахчаяр эцигна. Абурукайни анжах са паюнивай аялар кьабулиз жезвай.

Ингье пуларни ахъайзава, регионрин кьилеривай истемишни ийизва, амма чкайрал пулар ишлемишзавач, кIвалах дуьзгуьндиз тешкилзавач, вири къулайвилер авай бахчаяр ишлемишиз вахкузвач. Нетижада диде-бубайривай чпин аялар бахчайра секинарна, кIвалахрал физ, аялрин бахчайрихъ галай учирар тIимил жезвач.

Идалайни гъейри, яшайишдин маса ме­сэлайрини жегьилар кIеве твазва. Рес­публикада яшайишдин кIвалер йигин еришралди эцигзавай хьиз, абурун къиметарни гьа тегьерда виниз акъатзава. Эвленмиш жез кIанзавай жегьилри сифте­ нубатда кIвалерикай, кIвалахдикай, хизан хуьдай мумкинвилерикай фикирзава. Амма и мумкинвилер гъиле гьат тийидайбур я. КIвалер жемир, кIвалах, аялрин­ бахчаяр жемир, хизан гьикI кутадайди я?..

Алай вахтунда кьвед-пуд аял авай хизанрин гьаларни тарифдинбур я лугьуз­  жедач. Гьикьван чIул тIарамарайтIани, пул акъакьзавач. Вацра къачузвай 15-20 агъзур манат мажиб, суьзекдиз цайи яд хьиз, гьасятда куьтягь жезва. Коммунальный къуллугърай гузвай пулни хкудайла, амукьзавайди лап тIимил я. Ам чIе­хи жезвай пуд аялдиз алукIдай парталар къачуз бес жезвач. Бес тIуьн-хъун, кIвал аваданламишун, диде-бубадиз пек-партал, школьникриз учебникар, формаяр… Гьинай гъида пул? Авач ахьтин чкани. Кредитар къачуртIа, мадни буржара гьатзава. Ихьтин гьалара хизанра гзаф аялар гьикI хьурай?!.

Государстводин политика хизандихъ, аялрихъ элкъуьрун, гьелбетда, хъсан кар я. Анжах ам гьар са регионда дуьзгуьндаказ уьмуьрдиз кечирмишдайвал авуна кIанда эхир.

Нариман  Ибрагьимов