ЦIи уста Идрисан — 150, адан надир муькъуьн — 101

ва  Джиорсанни Дебернардидин муькъуьн 110 йис тамам жезва.

Милли тарихдинни культурадин метлебдин кьетIен юбилейриз гиламаз гьазур жен

 Муьгъ! Гзаф манайрин лишанлу гаф: «дуствилин муьгъ», «асиррин муьгъ»… Архитектурадин надир имарат!­ Инсаниятдин зурба яратмишун тир муьгъ эцигунилай суваблу кар авач жеди. Ам ишлемишзавай кьван гагьда эцигайбуруз еке суваб ава, гьар са муькъуьхъни — вичин устIар, тIвар, тарих, къамат, дережа. Муькъверин­ ус­тIарриз халкьди екез гьуьрмет ийида.

Самур ва Ахцегь вацIар авай къадим Ахцегьар муькъвералди девлетлу я. Бязи кIамарални цин къаналрал алайбур квачиз, ина чIехи 11 муьгъ ава. Милли тарихдинни культурадин надир­ имаратар тир — кьвед: Джиорсанни Дебернардидин (1915-йисуз­ ишлемишиз вахкай­ ва Италиядин проектдай эцигай адаз «Итальянский» лугьузва) ва уста Идрисан муькъ­вер иллаки кьетIенбур я. Абуру Ахцегьа ­муькъверин надир ансамбль тешкилзава.

Уста Идрисан гъилин тагъ (чарх) алай машгьур муьгъ! Кьисайрик квай хьтин ам, къадимлувилел, гуьзелвилел ва кьакьанвилел гьалтайла, Дагъустанда вичиз тешпигь авачир хьтин дамахлуди я! И зурба имарат эцигна, халкьди ишлемишиз, цIи 101 йис, адан баркаллу автор уста Идрис Юнусов (1875-1941) дидедиз хьайидалай инихъ 150 йис тамам жезва. Вичин вахтунда арабаярни фургъунар фикирдаваз эцигнавай имаратди, чи девирдин пар чIугвадай залан машинарни тракторар эхиз, халкьдиз тамам асирда вафалувилелди къуллугъзава. Эхь, гьар са шейинихъ вичин вахт-ресурс ава, Идрисан муьгъни, гьелбетда, эбеди туш. Ам къайгъударвилелди хуьн ва жезмай кьван яргъалди несилриз тун чалай аслу я.

Газет кIелзавайбур дуьз гъавурда акьун патал алава ийин, муькъуьн къванцел Исламдин календардай 1924-йис атIанва. Йи­сарин гьисаб (летоисчисление) чи аямдин­ 622-йисан 16-июлдилай, яни Мегьамед­ пай­гъамбар (Аллагьдин патай салават в салам хьуй вичиз) Меккадай Меди­надиз куьч хьайи чIавалай кьазвайди ан­намишайтIа, къе чна амалзавай Григориян календардай 2025-йисан зулухъ муькъуьн 101 йис тамам жезва.

Дугъриданни, им уста Идрис рикIел хкидай, тебрикдай ва адан гьуьрметдай Ахцегьа муькъверин сувар къейддай себеб я. Ахцегьрин къамат-акунар хъсандиз дегиш жезвай алай вахтунда ихьтин сувар тешкилун кутугнава. Разивилелди лугьун: надир имаратдин ва адан автордин юбилейриз талукь яз, Ахцегь райондин регьбер Абдул-Керим Палчаеваз чи милли культурадин лишанлу имарат тарифлу къайдадиз хкидай (и кардив эгечIнава), юбилей суварин тегьерда къейддай фикир ава.

 Куьруь къейд. Уста Идрис, кIел тавур бажарагълу инженер, Ахцегь Мирза Али къазидин хтул, 1875-йисуз Самур округдин КьакIарин хуьре диде­диз хьана. Буба Юнус кIвалер эцигдай къванцин­ устIар тир. ТIебии хци зи­гьин, кьа­тIу­нар авай гадади, гьеле гъвечIи чIавалай эцигунрал бубадиз­ куьмекиз, адавай устIарвилин сирер чирна. Сифте буба­дихъ галаз, ахпа кьилди яшайиш­дин кIва­лер ва муькъвер­ эцигиз, адан тIвар-ван Самур дереда­ магьир устIар ва жемиятдин крарин иштиракчи яз акъатна. ТIебии бажарагъ авай жегьил Кьиб­лепатан Дагъус­танда ва Азербайжан пата машгьур хьана. 1920-йисара Идрис Юнусов, Самур округдин векил яз (а дестедик Самур округдин председатель Гьажимет Сафаралиев ва мад нуфузлу кьве кас квай) ДАССР-дин ЦИК-дин членвиле хкянай. 

Ахцегьрин кьетIен ярж-лишан тир тагъ алай кьакьан муьгъ уста Идрисан яратмишунрин бажарагъдин кIукI я лагьайтIа жеда. И имаратдин тарихдихъ галаз алакъалу итижлу кьисаярни ихтилатар ахцегьвийрин сивера къени ама… Гурлу вацIу кьве патал пайнавай Ахцегь шегьерда агьалийриз фин-хтун кьезиларун ва залан парар асантдиз алудун патал вацIалай мягькем муьгъ вегьинин чарасузвал авай. Винидихъ галай кIарасдин куьгьне муькъуь инсанрин яша­йишдин къвердавай артух жезвай игьтияжриз жаваб гузмачир. Ихьтин шартIара Ахцегьа вилик-кьилик квай ксариз Николаян къеледа къуллугъзавай са урус офицердивай Европадин уьлквейра муькъверин машгьур устIарар авайдакай ван къведа. Ахцегьрин агъсакъалрин советди къецепатан тежрибалу  устIаррив чпин туьнт къилихрин Ахцегь вацIал Европадин тегьердин мягькем муьгъ эцигиз тадай къарар кьабулда. Муькъуьн пешекаррихъ галаз икьрар кутIунун патал, чпин векил яз, 1911-йисуз Бельгиядиз Ражабов Абдулфетягь рекье твада. Ахцегьрин машгьур мектеб ва медреса агалкьунралди акьалтIарнавай медени, илимлу жегьил итимдиз лап хъсандиз урус, араб, туьрк ва френг чIалар чидай. Са шумуд вацралай ам Бельгиядай Ахцегьа ракьунни бетондин мягькем муьгъ эцигунин гьакъиндай талукь тир икьрарни гваз хкведа.

Вичин вахтунда жумарт меценат хьайи Абдулфетягьакай куьрелди ихтилат ийин­. Ахцегьа машгьур тухумдай тир ам (1889-йисуз дидедиз хьана). КьетIен ала­кьунринни зигьин-бажарагъдин дирибаш жегьил Ахцегь жемятдин кавха Абдулменафан (1816-йисуз хана) хва тир. Буба кечмиш хьайидалай кьулухъ ахцегьвийри кавха­вилин къуллугъ адан хцел ихтибарна. Абдулфетягьан алакьунрикай лагьайтIа, жемятдин рикIел аламайвал, ада Европадай Ахцегьиз арабайра аваз Бельгиядин мебель, кьве болонка кицI ва чкадинбуруз­ малум тушир ажайиб маса затIар хкана. Гуьгъуьнлай, 1916-йисуз, Бакудай киноаппарат гъана, ахцегьвийриз сифте яз «биши» кино къалурайла, бязибур залдай «тфу шейтIан, тфу шейтIан» лугьуз, катдай лугьуда.

ЧIехи рикI авай агьваллу регьбер яз, халкьдин хийирдихъ галай мергьяматлувилин крарикай рахайтIа, 1917-йисуз Абдулфетягьа хсуси такьатрихъ Къутунхъай Ахцегьиз чепедин турбайраваз хъвадай михьи яд гъана, бязи мискIинринни майданрин патав булахар туькIуьрна, яйлахриз гъелцин рекьер акъудна ва икI мад. Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьайила, ада кавхавилин векилвилин ихтиярар хушуналди туна, вичин вири мал-мулк, девлет цIийиз тешкилнавай колхоздив вахкана. Гьавиляй ам, гьа макъамда парабур хьиз, репрессийрикни акатнач…

Ихтилат муькъверикай давамар хъийин.­ Европадин муькъуьн инженерри ингилисви Джиорсани бельгияви Дебернардиди 1913-йисуз чкадин жемятдин куьмекдалди чпи хиве кьур чешнелу муьгъ эцигна бегьемарна. Анжах паталай атай абуру дагълух къати вацIун къилих кваз кьунач: гатфарин къати селлерикди хкаж хьайи вацIу муьгъ чукIурна. Абдулфетягьа инженеррихъ галаз­ кIвалахдин икьрар юриствилин жигьетдай акьван савадлудаказ туькIуьрнавай хьи, къецепатан пешекарар муьгъ чпин гьисабдай цIийи кьилелай маса къайдада эциг хъувуниз мажбур хьана.

Халкьдин сиверай агакьнавай делилрай, икьрар хьайивал, муькъуьн устадри, кIвалахдин гьакъи яз, Ахцегьрин кьве патанни агьалийривай гьар са хизандивай 6 манат пулни 2 рипе къуьл къачузвай. Гуьгьуьллувилелди атана кIвалахзавай чкадин фялеярни бейкеф яз тазвачир.

«Чешнелу муьгъ» чкIидалди вилик адан эцигунрал ара-ара уста Идрис (а макъамда ам вичин хизанни галаз Ахцегьиз, папан хайи ватандиз, куьч хьанвай) къведай. УстIаррин кIвалахдиз итиж ийизвай ам, наразивилелди кьил галтадиз, хъфидай. Еке харжийрихъ паталай пешекарар гъунал ва абурун кIвалахдал ам нарази тир. И карни эцигунрин чIехи инженер Дебернардиди кьатIузвай. Нубатдин сеферда Идрис атайла, Дебернардиди, арада таржумачи аваз, наразивилелди «чи кIвалах ахтармишиз къвез, гьевеслудаказ рахаз-хъуьрезвай и жегьил итим вуж я, ада вуч лугьузва?», — лагьана хабар кьада чпихъ галай са савадлу фяледивай.

— Гьамни, куьне хьиз, муькъвер эцигзавай чи чкадин устIар я ман, уста Идрис. Ада куь муьгъ чкIида лугьузва, — жаваб гуда ахцегьвиди.

— Пагь, адаз абур гьинай чидай крар я, са чубандиз? Фена, дагъда вичин хипер хуьрай, кIамарал гъвечIи муькъвер эциграй. Адаз лагь хьи, дуьньядиз машгьур хьанвай магьир устадар тир чун чкадин тупIал устIардин меслятрихъ муьгьтеж туш, — дагъви итим гьисаба авачир тегьерда лавгъавалда инженерди.

Са тIимил вахтни арадай фенач, муьгъ сифте ахтармишунрайни кваз акъат­дач. КIаник кутунвай ракьун мягькем дая­хар хкудна, са кьве гьафтени хьанач, гуя тIе­биатди ахтармишун яз, яргъал чIугур къати марфар къуникди муьгъ ацахьда, гурлу вацIу тухуда. Гена инсанриз хата-бала хьанач. И кар акуна, тажуб хьайи инженерди тади гьалда чкадин устIар жагъурун тIалабда. Гъилибанри и кардикай Ялахърин дереда чарх алай къванцин муьгъ эцигзавай уста Идрис хабардарда. Итижлу тир эхир, гъилевай карни туна, ам балкIандаллаз тадиз хтана акъатда.

— Багъишламиша, играми устIар, ваз чи муьгъ чкIидайди гьикI чир хьана, ахварай акунани? Гила чна вуч авун лазим я? — виликан гьайбат гвачиз хабар кьада абуру.

— А жанабийриз лагь, аквазвай хьи, дес­текрин ара кьадарсуз еке тир. Адалайни­ гъейри, шалвар кват тавун патал чпи вуч ийида? — айгьамдалди акьуллу меслят къалурда уста Идриса. Месэладин гъавурда акьур къецепатан инженерар капашрив чпин кьилер кьуна амукьна.

— Дуьз лугьузва. Гьакъикъатдани, шалвар кват тавун патал ам къуьнерилай вегьенвай чIуларалди кутIунна кIанда, — рази­вилелди кьабулна абуру Идрисан тарс. Анжах ахпа Идрисан теклифдалди абуру цIийи кьилелай ракьунни бетондин кьве тагъ алай итальян тегьердин мягькем муьгъ эциг хъувуна. Дамахдивди лугьун: ада чи йикъарани халкьдиз нукьсан квачиз къуллугъзава: арабаярни фургъунар фикирдаваз эцигай муькъуь пар чIугвадай залан машинар-тракторарни эхзава. ЦIи,  надир и муькъуьн­ни юбилей я — 110 йис!

 (КьатI ама)      

Дашдемир Шерифалиев