Ингье, мад цIийи, цIийивилер тунвай кIелдай йис алукьнава, вири муаллимри гьар кIелдай цIийи йисуз гьамиша хъсанвилер гуьзетда. Алай вахтунда чIалакай гзафбуру чпин фикирар лугьузва, теклифар къалурзава, гьайиф хьи, гьикьван чалишмишвилер авуртIани, гьикьван рахайтIани, чIалан месэла гьялиз жезвач. ЧIал хуьн патал еке конференцияр, совещанияр, «элкъвей столар» тешкилзава, амма арадал вуч къвезва?
Мектебра кIвалахзавай, еке тежриба авай милли чIаларин муаллимрал садни алукьзавач. Хайи чIал хуьн патал вуч авун лазим ятIа, абурувай садани хабар кьазвач.
Гьамиша чна халкьдин мисалар эзберзава, газетра кхьизва: «ЧIал чи девлет я», «ЧIал амачтIа, миллетни амач» ва икI мад. ЧIал хвена кIандай чкадал са бязи жавабдар «халуйри» физвай арабадин чархара лашар твазва.
Алатай кIелдай йисуз гьар са классда лезги чIалазни литературадиз са-са сят ганвай, алай йисуз абурун кьадар тIимилар хъувуна, милли чIаларикай атIана, цIийиз тунвай предметриз чара авуна. Гьар ислен юкъуз вири классра «РОВ» тарс тунва. Ибур чаз виликамаз рекье твазва. Бес чахъ чи дагъларин уьлкведа лайихлу алимар, тIвар-ван акъатнавай регьберар гьар са хуьре авачни? Вучиз чна гьабурукай тухузвач? Бес чна олимпиадаяр, конкурсар гьикI тухун лазим я? Инал зи фикирдиз аламатдин са кIвалах къвезва: Дагъустан – сад, просвещенидин министерство – сад, чIаларинни литературадин Тахо-Годидин тIварцIихъ галай институт – сад, образование вилик тухудай институт (ДИРО) – сад. Бес гьар са районда, гьар са образованидин управленида вучиз сад тир программаяр тунвач? Бязи районра ОГЭ-ярни ЕГЭ-яр хъсандиз вахкуз тахьайла, лезги чIалай имтигьанар авайди туш лагьана, лезги чIалан тарс ахтIана, маса предметдин са сят артухарзава. Бубайрихъ са хъсан мисал ава: «Лам гатаз тахьайла, алухар гатаналда», яни аялривай чирвилер истемишиз тахьайла, абуруз дуьз къайдадин пешекар тахьайла, лезги чIалакай са сят вахкайла, белки, кIелайтIа. За са муаллимдикни тахсир кутазвач, вири тахсирар чпин аялар гуьзчивиликай хкуднавай диде-бубайрик кутазва, ктабрин чкайрал телефонар хьанва, чебни, сада масадал вил эцигиз, багьа-багьабур къачузва. Мад урус чIалакай зун рахадач, дидеяр чпин кьепIина авай чагъадихъ галазни урус чIалал рахазва. ИкI хьайила, ни ва гьикI хуьрай хайи чIал?
И месэладин патахъай жабардар гьакимрихъ галаз рахайла, ам мектебрин директорри гьялна кIанзавайди я лугьузва. Эгер директоррин хиве твазватIа, винидихъ тIварар кьур идарайрикай вучзавайди я? Министерстводин тахсир директоррин хивез вегьин дуьз къвезвач эхир. Эгер гьар са миллетди вичин хайи дидед чIалал дамах тавуртIа, адаз гьуьрмет тавуртIа, вуж жеда адан къайгъу чIугвадайди?
ЦIинин йисалай Россиядин вири мектебар ФГОС-дал элячIнава. Чаз телевизоррай цIийиз ачухзавай мектебар аквазва, бязи вахтара жува кIвалахзавай чкани гьабур сад-садав гекъигайла, жув пагь атIана амукьзава. ШартIар, мажибар – масабур, истемишунар — садбур. Зи фикирдалди, икI дуьз къвезвач. Гурай виридаз сад хьтин шартIарни мажибар.
Сад-кьве гаф мектебар вад йикъал элячIуникай. Гьам телевизоррай, гьам СМИ-рай чаз ванер къвезва, гуя ругуд юкъуз аялри кIелдайла, абурал четинвилер гзаф гьалтзава. Бес вад юкъуз са сменада 7-8 тарс хьайила, абурал четинвилер ацалтзавачни?
Адет яз, расписанида сифтегьан пуд-кьуд тарс – алгебра, урус чIал, химия, геометрия тир эцигдайди, гила абур амач, тур аялдин кьиле ирид лагьай тарсуна геометриядин интегралар. На лугьуди, им мектебда кIвалах тавунвай, гьамиша чими креслода ацукьнавай са касдин кьилиз атанвай фикир я.
Ихьтин тежрибадив эгечIдалди, гьич тахьайтIа, мектебра гзаф йисара кIвалахзавай тежрибалу муаллимрихъ галаз меслят авун лазим я. Ибур аялрал тежрибаяр тухузвай серенжемриз ухшар жезва.
Гьажи Къазиев,
РД-дин лайихлу муаллим
