За и веревирдер кхьидалди вилик “муаллим” гафунин ери-бине, мана-метлеб гьинай ва вуч ятIа, гафарганрай чир хъийиз алахъунар авуна. Хиве кьуна кIанда: жуван жегьил йисар (1970-1981) муаллимвилин пешедиз бахш авур заз гила, саки 40 йис алатайла, “муаллим” гафунин манадиз баянар гун четин акъваззава.
Муаллимвилин пеше за гьикI хкягъайди тиртIа? Зи рикIел аламайвал, неинки зи хайиди тир Миграгъа, гьакI вири хуьрера а йисара (за мектебда 1952-1962-йисара кIелна) муаллимар, абурун образованидин дережадилайни аслу тушиз, виридалайни гьуьрмет авай ксар тир. Муаллим гьалтайла, кьилелай бармак хтIунна, кам явашарна, адаз салам тагана са аялдивайни, жегьилдивайни физ жедайди тушир. Им муаллимди мажбурна ийизвай кар тушир. Адет яз кьабулнавай къайда тир. Яни муаллим обществодин лап кар алай ва гьакьван гьуьрметлу инсан тир. Масадаз чирвилер, тербия гузвай устад…
Мад са кар къейд ийиз кIанзава: а чIаван яшлубуруни, жегьилрини, чпелай яшдиз чIехибуруз, чебни акьул-камалдин рекье авай вирибуруз, гьуьрмет авун яз, “муаллим” ва я “учитель”, “учительница” лугьудай. Месела, яшдиз чIехи вири писателрихъ, журналистрихъ, гьатта хуьруьн ва я идарайрин чIехибурухъ галазни “муаллим” гафуналди рахаз эгечIдай. Къадир муаллим, Ханум муаллим, Межид муаллим ва икI мадни.
“Муаллим” гаф санални усал манада мецел гъидачир. Зун жуваз тарс гайи Шихнесир Къафланов, Пирагьмед Гъафуров, Назир Аскеров, Къагьриман Аскеров, Сабир Агъаметов, Алибег Ашурбегов хьтин муаллимрин таъсирдик кваз, филологвилин рекьиз фейидал шак алач. Шаирвилин сифтегьан цIарарни за гьабурун куьмекдалди арадал гъайиди гзаф сеферра рикIел хканва. Муаллимдикай къана, хана рахун, адан тIварунихъ кутуг тавур усал гаф мецел гъун — жува жув усалардай мисал тир…
Бес гила вуч хьанва? Парабуруз гьатта вич муаллим я лугьуз регъуь жезва. Хуьруьн ва я райондин кар алай месэлаяр гьялдайла, муаллимар саймишун, агъмишун, абурун фикирар чирун — ерли герек крар яз амач…
“Муаллим” гаф къе чпин туьтуьник твар акатнавай, гьа са вахтунда савадлувиликайни, гъейратлувиликайни пай таганвай къучийри акьалтIай усал манада мецел гъиз аквада. “Муаллим я ман, кьве дафтардиз килигиз хквезвай”, лугьуда сада. “Яда, адахъ алукIдай дуьзенан са плащни авайди туш”, лугьуда муькуьда. “Машинда на вуж акьадарда? Кепекар гьисабзавай муаллим?” — пуд лагьайдан къимет. “Депутатвиле на вуж теклифзава? А-Б -дин иеси?” — кьуд лагьайдан фикир…
Зун гьеле маса жуьре къиметар гуникай рахазвач. Са вахтара виридалайни вилик кваз хьайи ксарин къефле чи обществода икьван виле таквадайбуруз элкъуьни квекай лугьузватIа? Муаллимвал гадарна, алверчивилин, савдагарвилин, гьатта фекьивилин, идан-адан кIвалерал кьунвай къаравулчивилин рекьериз хъфенвай хейлин муаллимар чида заз.
Вучиз усал хьанва муаллимдин пеше? Вучиз гьатта педагогвилин вузриз хъфизмач чи жегьилар?
Жавабар винидихъ за инсанрин сиверай кхьенвай суалрик, айгьамрик, рахшандрик ква.
Сифте нубатда, муаллимдиз государстводи гузвай къимет, мажиб гьакьван гъвечIиди, усалди я. Муаллим, чиновник ва я депутат хьиз хуьзвай са законни чина гьелелиг авач. Са вахтара гуз хьайи бязи кьезилвилерикайни (цIам-кIарасдин, электроэнергиядин, кIвалералди таъминарунин ва икI мадни) муаллимар магьрум хьанва. Я герек тир ктабарни, пособиярни абурун гъиле амач. Гьатта газет-журнални кхьизмач…
ЦIийи техникадикайни, тадаракрикайни, цIийи жуьредин программайрикайни гьикьван рахайтIани, чIехи пай муаллимрив абур агакьзавач. “Инновацийрин”, яни цIийи чирвилер гунин классарни виринра гьалтдач. ЦIийикIа фикириз алахъзавай муаллимар гьалтун?..
Санлай муаллимдин дережадиз кьацI язавай себебар гзаф хьанва. Эгер образованидин министр виликан боксердикайни базардал алверзавайдакай жезватIа, ада къуллугърал вуж ва гьикI тайинарзаватIа?..
Эхиримжи 30-40 йисуз тухванвай “реформайри” вилив хуьзвай хъсанвилер, чирвилер гунин дережаяр арадал гъанвач. Коррупция, пулдихъ вири, гьатта дипломарни, маса къачуз, маса гуз жедайди чир хьанва. Закондани “образовательные услуги” (“Образованидин къуллугъар”) мана тунва. Коммерцияди (алверди) михьи ниятар пулдиз элкъуьрнава. Муаллимдилай вилик инсанар пулдиз килигзава. Пул гвайди луту яни, аяндар яни, алверчи яни, килигзамач.
Эхь, пул акатнавай гьарамчийри халисан муаллим кIвалин лукIраз элкъуьрзава. Муаллимрихъ гуя я нервияр, я руьгь, я дережаяр авайди туш. Адал нивай мус кIан хьайитIани кьуьл гьалчиз, лакIабар алкIуриз жеда кьван! Иллаки чпихъ “къизилдин рухваярни рушар” авайбурун вилик муаллим я мектебда, я куьчеда, я хизанда затIни хьиз туш.
Урусрин машгьур сатирик Денис Иванович Фонвизинахъ (XVIII асир) “Недоросль” комедия ава. 300 йис идалай вилик кхьейди ятIани, ада къе хьиз ванзава. Митрофанар чахъ кIани кьван хьанва! “Пайна вучда, эхцигиз, мадни артух къачуз жезвайла”, — лугьуда абуру.
Гьа и, чеб чирвилеринни акьулдин рекьяй арадал татана, бубайринни дидейрин пулари хкажай Митрофанрикай чаз са 10-15 йисалай регьберарни, пешекарарни, депутатарни жезва. Ина муаллимдиз гьуьрмет амукьда жал?..
Образованидин хел вилик тухуникай, муаллимдин дережа (статус) хкажуникай уьлкведин сад лагьай регьберарни рахаз, йисар физва. Президентди гьеле 2012-йисуз РФ-дин Собранидиз рекье тур вичин Чарче чи вилик акъвазнавай милли проектрикай сад — образование, илим вилик тухун, муаллимдин дережа хкажун тирди лагьанвай.
А чIавалай инихъ мадни гзаф мярекатрал и теклифар тикрар хъувунва. И йикъара кьиле фейи махсус Советдин заседанидални рикIел хканва.
Амма муаллим чи обществода гьелелиг аквадай хьтин дережадиз акъудиз жезвач. Чараринни справкайрин кьадарар лап пара я. Амма абуру я образование, я илим, я пешекарвал, я муаллимар чеб къуватлу ийизватIа, заз чидач.
Муаллим чиновникдилай вилик кутун лазим тир. Гьа чIавуз, белки, чи хъсан ниятарни кьилиз акъатдай…
Са гаф алава хъийиз кIанзава: муаллимни образование кьулухъ галамай общество садрани я экономикадин, я культурадин, я маса рекьерайни вилик тефиз, идал-адал вил алаз амукьдайдал шак алач.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
