(Эвел — 11-нумрада)
1943-йисуз лезгияр патал республикадин цIийи газет — “Социализмдин пайдах” арадал хкайдакай ва адан сад лагьай редактор хьайи Зияудин Эфендиевакай материал чапнай. Дугъриданни, печатдин и такьат а залум дяведин четин йисара халкь ва армия, фронт ва далупад агудзавай, абур чIехи гьунаррал руьгьламишзавай гьакъикъи пайдахдиз элкъвейдал шак алач. И кар газетдин чинриз акъатнавай материалрини субутзава.
Сифте нубатда, газетди партиядин ва Советрин гьукуматдин кьилин руководителрин гаф — тапшуругъар, абуру кьабулзавай къарарар, къанунар агьалийрив агакьарзавай. Чебни — вахт-вахтунда.
Фронтда чи къудратлу армиядин командирри ва аскерри къалурзавай кьегьалвилерикай кхьенвай метлеблу хабарриз халкьди иллаки екез итиж ийизвай. Далупатан женгчийрини зегьметда гьунарар къалурзавай. Хуьрер хуьн, бубаяр фронтда авай аялрин, четинвилера гьатнавай хизанрин къайгъу чIугун лазим тир.
Чна а вахтунин руьгь, чи гъалибчи халкьдин къаст гьихьтинди тиртIа къалурзавай бязи материалрай чIукар къачузва, са дегишвални кутун тавуна, яни гьа вахтунин чIалан ва грамматикадин къайдаяр, къурулушар хвена, чапзава. И карди чаз чIалан жигьетдайни, иллаки урус чIалай лезги чIалаз таржума авунин а чIаван тежриба ва ери гьихьтинди тиртIа, алай вахтунда чун гьи дережадив агакьнаватIа, фагьумдай, Советрин гьукуматди а четин шартIара халкьдинни армиядин, санлай чи Ватандин къайгъу гьикI чIугунайтIа, къе чи обществода вуч аламатар кьиле физватIа, рикIивай кьатIудай мумкинвални гузва.
Газетдин тарих — им чи тарих, чи Ватан, гзаф миллетрикай ибарат ва гьакьван магьрумвилер акур чи халкь фейи баркаллу рехъ я. Ватандин ЧIехи дяведикай махар ваъ, гьакъикъи делилар чир хьуни, а гъалибвиликай, чи бубайринни дидейрин къагьриманвиликай къана, хана рахадай къалп, туькьуьл мецериз, белки, дапIар ягъин, кьилерив ван ийиз тан.
* * *
Ингье “Социализмдин пайдах” газетдин 1-нумрадин 1-чина ганвай “Ватандин дяведа игитвилер ийизвай лезги халкьдин кьегьал рухвайриз аферин!” макъалада вичин ери-бине Мегьарамдхуьруьн райондин Киркарин хуьряй тир капитан Бугдаев Гьуьсейнакай, шикилни галаз, чIехи гьевесдивди кхьенва: “Ватандин намус ва азадвал хуьн патал фашистрихъ галаз дявейра ада еке дирибашвал, кьегьалвал къалурна…”
Гьавиляй хурудал “За отвагу” медаль, Яру Пайдахдин ва Ватандин дяведин II дережадин орденар ала.
Ихьтин шикилди ва адакай келимайри Ватан кIани гьар са кас руьгьламишдачни!
Маса макъалада (“Лап хъсан снайпер”) кхьенва: “Кьасумхуьруьн райондин Агъа Ярагъдилай тир снайпер Мукаилов Зиядуллагь вири Карельский фронтдиз лап хъсан снайпер яз машгьур я…
Бойцийри гьавайда лугьузвайди туш: “Мукаилова тфенг яна хьи, шаксуз са фриц ярх жеда, им ашкара я…”
(Ибур, урус чIалал кхьенвай фронтовой газетрай къачуна, лезги чIалаз гьа чIавуз элкъуьрнавай материалар я).
“Социализмдин пайдах” газетда фронтдай чи аскеррилайни командиррилай хквезвай чараризни гегьенш чка гузвай. Ингье 1944-йисан 13-январдин нумрада чапнавай бязи чарар.
* * *
Азиз тир ватанэгьлияр! За гила немецкий чапхунчийрихъ галаз дяве тухуз кьве йисни зуралай гзаф жезва. И кьве йисни зуран вахтунда за гзаф дявейра иштирак авуна. Исятда за тупунин лишанчи яз дяве тухузватIани, заз пулемет, автомат, снайпервилин винтовка ва маса яракьар лап хъсандаказ ягъиз чир хьанва. И яракьар гъиле аваз, за вири зи юлдашрихъ галаз, немсерикай Ростовский, Ворошиловоградский областар, чи Ватандин промышленностдин рикI Донбасс михьи авуна. Гила чна душман Крымдай чукурун патал дяве тухузва. Командованиедин тапшуругъар чешнелудаказ кьилиз акъудуниз килигна заз “За боевые заслуги” медаль ганва…
Куь ватанэгьли Вердиев Ремихан.
* * *
Капитан Абдулазизов Абдулазиз. Хив райондин центр тир Хивдин хуьряй тир виликан учитель юлдаш Абдулазизов Абдулазизаз командованиедин тапшуругъар чешнелудаказ кьилиз акъудуниз килигна ва немецкий чапхунчияр кукIварунин карда игитвал ва кьегьалвал къалуруниз килигна Красная Звезда орден ганва. Эхиримжи вахтара Ватан азад авунин дяведа мадни зурба игитвилер къалуруниз килигна юлдаш Абдулазизоваз Ватандин дяведин I дережадин орден ва Красное Знамядин орден гун патал къалурнава.
Юлдаш Абдулазизова вичихъ галаз са частуна дяведа хьайи, гила ВКП(б)-дин Обкомдин военный отделдин заведующийвиле кIвалахзавай Гаджиев Менафаз кхьенвай кагъазда икI лагьанва: “Чун сагъ-саламат я. Вун хъфейдалай кьулухъ чна са тIимил дявеяр авуна. Советский правительстводи чаз авунвай ихтибар, са шакни алачиз, чна кьилиз акъудда. Хаин душмандихъ галаз хьайи са дяведа чи ватанэгьли Адиловал кьезил хер хьайила жавабдарвал за зи хиве къачунай. Чи частуни гъалибвал къазанмишна. Гьа иниз килигна зун ва 10 кас чи юлдашар командованиеди Ватандин дяведин I дережадин орден гуниз къалурнава… Вирибуруз чи патай саламар лагь. Дагъустандин халкьарикай, абуру фронтдиз гузвай куьмекрикай кхьихь”.
* * *
176 кас сагъар хъувуна
Ватандин дяведин сифтедилай башламишна хирург Султанова Хасавюртдин госпиталда кIвалах ийизва. Им галатун тийижир зегьметкеш я. Пакамлай башламишна нянин лап геждалди ам хер алай боецрин арада жеда. Ада гзаф боецар кьиникьикай хкудна. Чеб сагъар хъувур боецри юлдаш Султановаз кIевелай чухсагъул лугьузва, адан галатун тийижир зегьмет, ада хер алайбурун гьакъиндай чIугвазвай еке къайгъударвал гьич са вахтундани рикIелай ракъурдач лугьузва.
Са сеферда госпиталдиз боец юлдаш Коваленко гъанай. Адан къуьн кукIварнавай. Врачри адан гъил къуьнелай атIун кьетI авунай. Амма хирург юлдаш Султанова ам вичин гуьзчивилик къачуна, адаз операция авуна. Азарлу сагъ хъхьана. Гъил галамукьна.
Маса дуьшуьш. Боец Сахнован кьилин кIараб осколкади кукIварнавай. Боец ивидай ктад хьанвай. Вич-вичел алачиз госпиталдиз гъанай. Амма ам анжах са шумуд сятда яшамиш жедайвал тир. Юлдаш Султанова тадиз кар башламишна. Операция авуна, осколка хкудна. Са шумуд йикъалай гуьгъуьниз азарлу сагъ хъижез башламиш хьана. Гила ам тамамдаказ сагъ хъхьанва. И сагъар хъувунин дуьшуьшар юлдаш Султанован практикада 176 хьанва.
И мукьвара юлдаш Султановаз “За боевые заслуги” медаль гана.
Ал. Шаповалов, гвардиядин капитан.
* * *
Эхиримжи чарче вичикай суьгьбетнавай Султанов Кьасумхуьрелай я. Адакай “Дагъустандин хирургиядин тарихдай очеркар” (Махачкала, Даггиз, 1960) ктабда профессор Рашид Пашаевич Аскерханова кхьенва: “Агьадуллагь Асланович Султанов (дустари адаз Агьедни лугьузва) 1905-йисуз Кьасумхуьрел дидедиз хьана. Ина школа акьалтIарна. 1923-1924-йисара округдин исполкомдин секретарвиле кIвалахна. 1924-йисуз медрабфакдиз гьахьна. 1933-йисуз Москвадин 1-медицинский институт акьалтIарна… А.А.Султанов Дагъустандин чкадин миллетрикай сад лагьай хирург я…”
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
