(Эвел 19-нумрада)

Гьихьтинди хьана сад авунвай “Дагъустандин правда” газет? ГьикI кьилиз акъудна ада вичин вилик эцигнавай везифаяр?

Жавабар чаз гьа йисарин (1951-1957)  газетдин чинрай жагъида. Лагьана кIанда, газет гьакъикъатдани вичин чинрин жигьетдай, “Социализмдин пайдах” газетдив гекъигайла, 2 сеферда чIехи хьана. Яни гузвай информациядин кьадар гьакьван артухарна.

Идалайни гъейри, “Дагъустандин правда” газет гьар юкъуз (ислен квачиз) акъатзавай. Ада чи республикадин вири шегьеррай, районрай, гьакI дуьньядин кар алай хабарар, пар­тиядин ЦК-ди, республикадин кьилин органри кьабулзавай къарарар, гузвай тапшуругъар, важиблу вири документар, урус чIалай лезги чIалаз таржума авуна, чапзавай. Чебни гьа документар (докладар, речар, указар ва мсб.) кьабулай юкъуз, гежел тевгьена, кIелзавай­бурув агакьарзавай. Им регьят кIвалах тушир. Газетдин вири къуллугъчийрикай, кьилин редактор, жавабдар редактор, адан заместитель, жавабдар секретарь хкатайла, литработникар,  подчитчикар, таржумачияр хьанвай. Вирибуруз гьам лезги ва гьамни урус чIалар лап хъсандиз чир хьун лазим тир.

Партияди ва Советрин Гьукуматди вилик эцигзавай везифайрин гъавурда дуьз акьун патал вирибуру политический ва законрин жигьетдай кьетIен чирвилер къачун патал махсус курсара, школайра, вузра кIелзавай, дережа хкажзавай.

Кьилин образование авай пешекар журналистар тек-туьк тир. Газетдин къваларив а чIаван чIаланни литературадин, тарихдин саки вири алимар агуднавай. Абуру, газетдиз къуллугъ авунихъ галаз сад хьиз, чпин чирвилерни хкажзавай. Алимар тир М.Гьажиев, Р.Гьайдаров, У.Мейланова, А.Абилов, Р.Юсуфов, Гъ.Садыкъи, А.Агъаев, шаирар ва писателар тир Ш.-Э.Мурадов, Къ.Межидов, И.Къазиев, М.Гьажиев гьа жергедай я.

Яшлу несилдин публицистрини — З.Эфендиева, Н.Агьмедова, И.Вагьабова, Къ.Къазиева, Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира, шаирар тир Ш.Къафланова, Э.Билалова, А.Муталибова, Х.Жамалдина, М.Къу­руша, М.Рамазанова, масабуру чпин къелемар мадни хци ийизвай. Газетда чапзавай материалар еридинбур хьун патал вири мумкинвилер кардик кутазвай.

Лезги журналистриз — таржумачийриз вирибуруз столдин ктаб хьайи М.Гьажиеван “Урус чIаланни лезги чIалан словарь” акъатуни (1952-йис) иллаки еке тир куьмек гайидал шак алач. Адан кьилин редактор Гь.А. ­Алик­беров, жавабдар корректор вичи гьа вахтарилай эгечIна, чи газетда саки 60 йисуз корректорвиле кIвалахай С.Селимов я.

ЧIалан орфографиядин нормаяр къайдада твадай хейлин маса ктабарни, справочникарни, словарарни акъатиз башламишна.

Газетдин чинрал къвезвай материалрай аквазвайвал, чIалан литературадин (кхьинрин) нормаяр къвердавай мягькем жезвай.

Ингье чи вилик 1951-йисуз акъатнавай “Дагъустандин правда” газетдин са  шумуд нумра ква. Вуч аквазва чаз абурай?

1951-йисан 2-мартдиз акъатнавай сад лагьай  нумра къачун. Адан сад лагьай чина, вини кьиляй нумрада гьатнавай кар алай  материалрин тIварар кьунва:

СССР-дин Министррин Советда ва ВКП(Б)-дин ЦК-да. Недай-хъвадай шейэр ва промышленностдин товарар кура-кура маса гудай государстводин къиметар цIийи кьилелай агъуз авунин гьакъиндай (1-чин).

ВКП(б)-дин Обкомдин пленумдин гьа­къин­дай малумат (1-чин).

ДАССР-дин Министррин Советда ва КП(б)-дин Обкомда. Хуьруьн майишатда соцсоревнование гегьеншарунин ва адаз руководство гунин гьакъиндай (1-чин).

А.Д. Даниялов — ВКП(б)-дин Дагъустандин Обкомдин секретарь. Республикадин хуьруьн майишат мадни виниз хкажунин серенжемрин гьакъиндай (2-3-чинар).

Хуьруьн майишатдин кIвенкIвечийрин совещаниедин гьакъиндай материалар (4-чин).

Кореяда авай вакъиаяр (4-чин).

Ингье квез и гъвечIи малуматдайни газетдин мана-метлеб квекай ятIа, чир жезва. Кьилин фикир Советрин Гьукуматдин, партиядин ЦК-дин кIвалахриз, яни политикадинни пропа­гандадин, тешкиллувилин месэлайриз ганва.

Газетда чапнавай, винидихъ тIварар кьунвай докладра чи республикадин майишатра авай гьалар — агалкьунар ва эксиквилер, хъувуна кIани крар, эвелимжи везифаяр гьибур ятIа чир жезва. Яни газет сиясатдинни тешкиллувилин гужлу яракь тирди аквазва.

И нумрада гьакI “Дагъустан дагъдин” тIвар алай ярумчух шуькIуь чIарчIин цIийи жинсинин хипер арадиз гъунин ва гегьеншарунин кIвалах агалкьунривди кьиле  тухунай хуьруьн майишатдин специалистриз ва колхозчийриз орденар ва  медалар гунин гьакъиндай СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указни чапнавай (1-чин).  (Кхьинрин къайда газетда авайвал хвенва).

Анай аквазвайвал, тIвар кьунвай майишат чи республикадин Гуниб райондин Чох хуьре кардик ква. Еке агалкьунарни ава зегьметчийрихъ и цIийи карда — тежрибада… ЧIехи шабагьар (Ленинан орден, Трудовой Красный  Знамядин, “Знак Почета” орденар, “За трудовую доблесть” медаль) ганвайбурун арада (18 касдик) жуьреба-жуьре къуллугърал (малдарвилихъ галаз алакъалу) алай чиновникрикай 6 кас ква. Амайбур вири чубанарни техникар, зоотехникар я. Са алимни ква.

Бес гила! Ихьтин шабагьар агакьзавайбурук шумуд чубан, шумуд лежбер, багъманчи, балугъчи акатзаватIа?

Государство ва партия сифте нубатда зегьметчи инсанрин къайгъуда авай.

Газетдин сад лагьай чинал чпин къиметар (кура-кура маса гудай) 10-20-процентдин агъузарнавайди къалурнавай затIарин чIехи сиягьдини (ада газетдин чинин са пай кьунва) зегьметчи халкьдин гьал-агьвал хкаж хьун патал къайгъу чIугвазвайдан шагьидвалзавачни! Ингье, гьихьтин затIар къалур­наватIа:

Фу ва фуанни булкайрин шейэр;

ЧIахар, дуьгуь ва харун магьсулар;

Макарондин ва недай маса концентратар;

Техил ва фураж;

Як ва якIун продуктар;

Балугъар ва балугърин продуктар;

Ягълуяр, ниси ва некIедин продуктар;

Спичкаяр, нафт ва бензин;

КIвале ишлемишдай шейэр ва масабур. (Чна вири тIварар газетда ганвайвал хвенва). Вири сиягь гзаф еке я.

И сиягьди куьн шагьидвалзава? Инсандин “чин алай” демократия, инсанрин гьа­къин­дай къайгъударвал, гила лугьузвайвал, гьа “тоталитарный” (са касди буйругъар гузвай) обществода авайди къалурзавачни?

Гила квез садра кьванни фу, як, бензин, эцигунрин материалар ужуз жезва лагьана, ван хьанани?.. Абур чахъ гила авачирвиляй яни? Ваъ, гьелбетда! Девлет тарашнавай хсусиятчийрин ихтиярда тунвайвиляй абурун къиметар цаварихъ физва.

Газетдин тарихди маса районрихъ галаз чи Кьиблепатан Дагъустандин районрай (Ахцегь, Кьасумхуьруьн, Дербент) ганвай хабарарни чапнава. Авторар — А.Алимов, А.Кельбалиев, С.Рабаев. Ибур хуьруьн майишатдин пешекарар я: агроном, бригадир, звеновод.

А  чIаван газетдин асул рубрикаяр гьибур я? Ингье бязибур: Партийный уьмуьр; СССР-дин Верховный Советда; ВКП(б)дин обкомда; Гатфарин чуьлдин кIвалахар;  Школайрин гежел вигьиз тежедай везифаяр; Къецепатан уьлквейра; Спорт; Советрин къурулуш; Редакциядиз чар; Международный обзор; Духтурдин меслятар; Политшколайрин пропагандистриз куьмек; Балугъчивилин ма­йишатра; Пешекаррин меслятар; Республикадин колхозрин чуьллера ва икI мадни.

Вири рубрикайри шагьидвалзавайвал, ­газет вичин пропагандиствилин, агитаторвилин, тешкилатчидин роль кьилиз акъудиз алахънава. Кьилин фикир политикадинни агитациядин месэлайриз, Советрин Гьукуматдин органри ийизвай кIвалах, партиядинни халкьдин садвал къалуруниз, къурулуш мягькемарунин месэлаяр гьялуниз, зегьмет чIугвазвай инсандин руьгь, авторитет хкажуниз гайиди якъин я. Газетда  хейлин шикиларни (абур акьван гзаф туш) асул гьисабдай чуьллера, багълара, промышленностдин карханайра кьиле физвай кIвалахар къалурзавайбур я.

1951-йисан 5-майдиз акъатнавай “Да­гъустандин правда” газетдин нумра (адал сиф­те яз кьилин редактор Гь.А.Аликберов тирди къалурнава. Лезги чIалан дубляждин редактор — И.Вагьабов) Советрин печатдин йи­къаз­ талукьарнава. Газетдин сад лагьай чина чапнавай “Большевикрин печатдин югъ” кьил ганвай чIехи макъалада къейднавайвал, “ЧIе­хи Октябрдин революция жедалди вилик Да­гъустанда гзаф чиновникарни ругьанияр патал урус чIалал акъудзавай анжах са газет авай. Исятда Дагъустан лап хъсандиз вилик фенвай промышленность, механизмламишнавай хуьруьн майишат, кIвен­кIве­чи культура авай, цуьк акъудзавай республикадиз элкъвенва. Исятда Дагъустан  кьиляй-кьилди грамотный уьлкве я. Исятда чи республикада об­ластдин “Дагъестанская правда” урус, авар, къумукь, лезги ва дар­ги чIа­ларал акъатзава, областдин­ “Большевистская смена” тIвар алай жегьилрин газетни акъатзава. Идалай гъейри Дагъус­тандин халкьарин 9 чIалалди районрин 32 газет, 1 ше­гьер­дин, 2 отраслайрин ва 3 фабрикринни заводрин гзаф тиражрин газетар акъуд­зава. “Агитардин блокнот” акъудзава ва гзаф кьадарда цлан газетар ва женгинин листокарни­ акъатзава…”. (Инани чна газетдин чIал хвен­ва)­.­

Гьа и макъалада чи журналистрин, хуьрерин мухбиррин хиве авай асул везифайрикайни лагьанва.

“Чи республикадин газетрин вири кIвалах­да большевиквилелди истемишун, кимивилерихъ галаз меслят тахьун гзаф хьана кIан­да. Пе­чатдин гьар са работник вичин чирвилер де­ринаруниз, газетрин идеядин метлеблувал ара датIана хъсанаруниз, абур большевикрин пар­тияди чи печатдин вилик эцигзавай еке ис­­темишунрин дережадиз хкажуниз мажбур я”.

И везифаяр “Дагъустандин правда” газетдин редакциядин руководстводи (редколлегияди) дериндай вичин гъиле кьурдал шак алач.

Гьеле гьа йисара чи газетдин редакциядиз чпи Москвада, Ленинградда, Бакуда, Махачкъалада, Ростовда вузра кIелна, журналистикадин, литературадинни искусстводин, филологиядин хилерай махсус чирвилер къачуна хтанвай жегьилрин еке десте атана. Абурук гуьгъуьнлай чпикай  тIвар-ван авай шаирар, писателар, алимар, государстводин деятелар хьайи К.Азизханов, М.Демиров, А.Саидов, И.Гьуьсейнов, Жамидин, К.Мусаев, А.Алем, Б.Салимов, Б.Гьажикъулиев, Я.Яралиев, А.Гьажиев, Ш.Шихбабаев, И.Ханбалаев, А.Магьмудов, Д.Абдуллаев, Ж.Юсуфов, М.Ханкишиев, М.Шайдаев, М.Мегьдиев ва масабур ква. Абурукай чун инлай кьулухъ гегьеншдиз рахада. ГьикI хьи, “Дагъустандин правда” газетда абуру анжах сифте камар къачунатIа, устадвилинни бажарагъдин кукIушрихъди абур гуьгъуьнин йисара, республикадин цIийи газет — “Коммунист” тешкилайла, адан редакцияда кIвала­хиз ва я адахъ галаз сих алакъа хуьналди виликди фена.

“Дагъустандин правда” газетдин авторрик, ам вирибуруз сад хьуниз килигна,  жуьреба-жуьре халкьарин векилрин журналистрин, писателрин, партиядин ва государстводин деятелрин тIварар гьалтзава.

Идахъ галаз алакъалу яз, чи районрай ва литературадай 1951-1957-йисара ганвай информацияни, литературадин эсерарни (шиирар, гьикаяяр, очеркар, фельетонар, критикадин макъалаяр) тIимил хьайиди гьисс тавуна туш. 1951-йисан са паюнин газетар вилелай хъувурлани лезги авторрин тIварар тIимил гьалтзава.

М.Гьажиева чIалаз талукь материалар, Гь.Аликберова тарихдиз ва партиядинни Советрин тешкиллувилин кIвалахриз талукь материалар, Х.Тагьиран, Ш.Къафланован, Къ.Къазиеван, И.Вагьабован,  Къ,Рамазанован, А.Билалован, Б.Салимован бязи шиирар, фельетонар, гьикаяяр чап хьанва.

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов