Алатай нумрада чна лезги чIалан алфавит ва сифте газет (“ЦIийи дуьнья”) арадал атунин рекьерикай, а чIавуз кьиле фейи гьакъикъи женгерикай суьгьбетнава. Абурун кьилин иштиракчияр яз чIехи алим, публицист, литературадин критик, фольклорист Гьажибег Агьмедханович Гьажибегован — газетдин сад лагьай редактордин ва адахъ галаз санал газетдин жавабдар секретарвиле кIвалахай зурба шаир, гьакьван еке бажарагъдин сагьиб, гьа са чIавуз гьакьван фад уьмуьрдикай магьрум авур Алибег Фатахован тIварар кьунвай. Абурукай гегьеншдиз суьгьбет авун чаз кутугнаваз аквазва. ГьикI хьи, лезги чIалал кхьенвай ва чапдай акъуднавай публицистикадин сифтегьан чешнеяр арадал гъайибур гьабур я. Абурун вилик чи вири несилар, руьгьдин чIехи къелейрин вилик хьиз, буржлу яз амукьда. Чи вацI абуру арадал гъана, чун а вацIун вири шакъаяр михьидаказ, абурлудаказ, гурлудаказ хуьниз мажбур я.
* * *
Чи руьгьдин лап кьакьан кукIушрикай сад тир и къагьриман хва Ахцегьа Бакудин фяледин хизанда дидедиз хьана. Алим ва литературовед Къ.Х.Акимован “Лезги зарияр” ктабда къейднавайвал, — 1902-йисан 11-мартдиз.
Гь.Гьажибегова агалкьунралди Ахцегьа урус мектебда, Темир-Хан-Шурада агитаторрин курсара, Москвада Коммунистический университетда ва аспирантурада чирвилер къачуна. Филологиядин илимрин кандидатвилин дережа хвейи ам сад лагьай кас я чи лезгийрикай.
Ада сад лагьайда яз лезгийрин ва табасаранрин алфавитар туькIуьрна. Сифте яз лезги чIалал чапзавай газетдин ва “Яру гъед”, “Коммунист просвещение” журналрин редакторвална.
1934-йисуз ам СССР-дин писателрин Союздин членвиле кьабулна. Адан алахъунар себеб яз, Москвада сифте яз лезги шаиррин чIалар чапдай акъатна (1927-йис). Ада сифте яз чи классикрин — Етим Эминан, СтIал Сулейманан, масабурун эсерриз илимдин рекьелди къимет гана, сифте яз чи гьикаятдинни публицистикадин вири жанраяр (макъала, гьикая, репортаж, очерк, фельетон) арадал гъана. Лайихлувилер мадни гзаф тир.
Амма 1937-йисуз ам а вахтунин нубатсуз гьахъсузвилерик акатна. Нажмудин Самурскийдихъ галаз санал адални “халкьдин душман” лагьай чIулав тагъма алкIурна. ЧIехи инсан, ватанперес къагьриман гьа жазайрин нетижада 1941-йисан 5-январдиз Коми АССР-дин Печора станциядал дустагъда тунвай вагьши жасусрин гъилелай телеф хьана, эхиримжи “кIвал” гьана, муркIарин яцIара, кьисмет хьана.
Гьажибегар хьтин рухвайрин къаматар рикIелай фидайди туш. Адан гьахъвални, Н.Самурскийдин хьиз, 1956-йисуз арадал хкана. Вич хайидалай инихъ 100 йис алатайла, адакай чи алимри, писателри, литературоведри (Дж.Н.Агьмедова, Гь.Гь.Гашарова, масабуру) кхьенвай хейлин ктабар, къиметлу ахтармишунар ахкъатна. Алимдин тIварунихъ РАН-дин ДНЦ-дин залда (2002-йис) илимдинни практикадин чIехи конференция эвер гана, цIудалай виниз алимри метлеблу докладар кIелна. А материалар кьилдин ктаб яз чапдай акъудна.
Чаз адакай жуьреба-жуьре йисара адан дустари, маса ксари лагьанвай гафар, къиметар гунар рикIел хкун кутугнаваз акуна.
Сифте нубатда, алимдикай ва дустуникай СтIал Сулеймана лагьай гафар важиблу я. Сулеймана вич Гьажибега “руквадикай” хкудна, алемдиз машгьурайди раижзава:
Эвела ваз салам-дуьа,
Зи рикIин ишигъ Гьажибег.
Къенин къалди зунни я сагъ,
Кефияр — ачух, Гьажибег.
Гьайиф жез чун чавай яргъа,
Вучзава зи гъвечIи ваха?
Минет хьуй, чан руш Зулейха,
Вуна хъсан хуьх Гьажибег…
“РикIин ишигъ” гьар са касдиз лугьуз хьун мумкин туш. ХХ асирдин Гомера Гьажибегаз гьахьтин къимет ганва!
* * *
Филологиядин илимрин доктор, профессор, сулеймановед ва эминовед Ражидин ГЬАЙДАРОВА Гьажибегаз “Гомеран стха” лагьанва. Ихьтин кьил ганвай макъала чи газетдин 1992-йисан 4-апрелдин нумрада чапнава. А макъалада ихьтин келимаяр гьалтзава:
“Гьар са халкьдин меденият арадиз атунин рекье ахьтин кьетIен макъамар ва кичIевал течир бажарагълу дирекар жеда хьи, абуру а халкьдин вичин ва адан медениятдин тарихда мягькем чка кьада. Эгер абур анай акъудиз алахъайтIа, миллетдин уьмуьрдин рекьин нукьсанвал, адакай са вуч ятIани лап важиблуди кими тирди ашкара жеда…”
* * *
Гь.Гьажибегован-публицистдин ва тешкилатчидин лайихлувилерикай ДГУ-дин профессор, литературовед Гьажи ГАШАРОВА икI кхьизва: “Гьажибег Гьажибегова Дагъустанда гьукуматди тешкилай сад лагьай лезги газетдин (“ЦIийи дуьнья”, 1928-йисан 21-июль) редакторвал ийизва. Бажарагълу алим газет вичин чкадиз гъунин, мухбиррин коллектив кIватIунин кардал гзаф алахъна. Адан жафаяр гьавайда феначир. Газет себеб яз мухбиррин арадай чпихъ алакьунар авай хейлин жегьил шаирарни писателар, журналистарни алимар акъатнай…”
(“ЛГ”-дин 2012-йисан 29-мартдин нумрадай)
* * *
Алимвилин алахъунрин ва алакьунрин гьакъиндай фикир желбдай келимаяр Гь.Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш Зулейха СУЛТАНОВАДИ лагьанва:
“Ам пакамахъ лап фад къарагъдай ва идарадиз фидалди столдихъ ацукьна кIвалахдай. Аламатдин кIвалах ам тир хьи, Гьажибег яргъалди столдихъай къарагъдачир, гагь-гагь пакаман сятдин пудралди кхьинрал алахъдай, лап тIимил ксудай. Вичин гъиле авай кардал рикIивай машгъулвиляй бязи вахтара фу тIуьнни адан рикIелай алатдай.
Гьажибег датIана са квел ятIани машгъул тир, са квехъ ятIани къекъведай ва бязи вахтара себебсуз перишан жедай, хиялри тухудай. Сифтедай зун адан гъавурда гьатзавачир, зун кьадарсуз сугъул жезвай, вучиз лагьайтIа зи аял вахтар акъатай Кьасумхуьрел зун еке ва шад хизанда чIехи хьанай. Стхади тар, зани чIехи ваха чIагъан ягъиз, чун къугъваз-къудгаз вердиш хьанвай. Гила Гьажибеган кIвале сугъулвили агъавалзавай. За закди датIана фикирардай: “Им вуч ажайиб инсан я мегер, йифди ксудач, ни ам мажбурзава, вучиз ада кьадарсуз кхьинарзавайди я, вучиз гьар са чарчин кIус багьаз хуьзва?..”
(“ЛГ”-дин 2002-йисан 7-мартдин нумрадай).
* * *
Гьажибег Гьажибегован ирс кIватI хъувуна, несилрив ахгакьарун патал хейлин зегьметар чIугур машгьур публицист, илимрин доктор, профессор Джонрид АГЬМЕДОВА кхьенва: “Чи халкьди вичин арадай еке бажарагъ авай гзаф ксар майдандиз акъудна. Амма абурукай хейлинбуру чеб тайин тир са рекьяй, месела, поэзияда, тарих ахтармишунин карда, драматургияда, живописда… устадар яз къалурна. Ахьтин ксарилай тафаватлу яз, Гьажибег Гьажибегов гзаф рекьерай зурба алакьунар авай кас тир, ада илимдинни яратмишунрин кIвалахдин пара хилериз итиж ийизвай, гьа рекьера гьакъикъатдани гьейранардай хьтин агалкьунарни къазанмишна”.
(“ЛГ”-дин 2000-йисан 13-апрелдин нумрадай).
* * *
Гь.Гьажибегован кьисметдиз, ирсиниз, зи фикирдалди, винидихъни лагьанвайвал, сифте яз дуьз къиметар 2002-йисан 22-мартдиз РАН-дин ДНЦ-да алимдин ва женгчидин 100 йисан юбилейдиз талукьарна кьиле фейи илимдин сессиядал гана. Ана Дагъустандин илимдин общественностди, тIвар-ван авай шаирри ва прозаикри, литературоведри, политологри, журналистикадин векилри иштиракна. Итижлу рахунар ИЯЛИ-дин а чIаван директор, академик Гьажи Гьамзатова авунай: “Гь.Гьажибегов хьтин касдин тIварунихъ ихьтин мярекат тешкилун чун вирибур патал кьетIен сувар я, вучиз лагьайтIа Гь.Гьажибегов, Дагъустандин са жерге маса рухваяр хьиз (Н.Самурский, Ж.Коркмасов, А.А.Тахо-Годи…), ХХ асирдин илимда, литературада, просвещенида, печатда — санлай вири культурада сифте камар къачурбурукай сад я. Къенин сессия физвай институтдин бинеярни гьа касди кутурбур я… Ам гурлудаказ башламишай, амма бедбахтвилелди куьтягь хьайи уьмуьрдин куьруь рехъ фена, 30-йисарин гьахъсуз жазайрин къурбанд хьайи касдин уьмуьр зинданрани дустагъра пучна…”
* * *
Гь.Гьажибегован гьакъиндай а сессиядал жуван фикирар за ихьтин цIараралди раижнай:
Къизилдиз къизил я лагьайди
Авунва аксина рахайди?
Душман я лугьузва дестекдиз,
Ракъинивай нур къачур эркекдиз?
Хайи чIал — хазина хвейидаз,
Сердеррин серинрай фейидаз,
Къванерал чан гъана рахайдаз
Лугьузва: чара рехъ тухвайд я?..
Гевгьерар, якъутар чIаларин
КIватIайди, акализ гъаларихъ,
Гекъигун буьтIруькдив руьгьерин —
Вуч сир я цав такур руьцеринд?..
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
