Дидед чIалал акъатзавай республикадин общественно-политический газетдикай заз гъвечIи чIавалай хабар авай. Рагьметлу чIехи буба Ибрагьим дуьнья акунвай, ашукьвал, устIарвал квай (кавалар, кIуртар цвадай, кIва­лер, муькъвер эцигдай), Кьурагь хуьрелай винихъ галай дерейра сифте яз багъманчивилиз рехъ ачухай багъманчи, эдебиятдал рикI алай дагъви, динэгьли тир. Ихтилатар, кьисаяр, хкетарни бубадиз пара чидай. Гьам кимел, гьам кIвале Ибрагьим буба суьгьбетдив эгечIайла, мад рахадай кас амукьдачир, вирида дикъетдивди адахъ яб акалдай. Ада пайгъамбаррикай, шейхерикай, Хпеж Къурбанакай, вичиз акур-такур крарикай аламатдин кьисаяр ахъай­дай, шиирар хуралай, чIун галаз кIелдай.

ЧIехи буба себеб яз заз халкьдин махарин алем ачух хьана, лезгийрин диндин шииратдин классик Хпеж Къурбанакай хейлин малуматар чир хьана, геж хьиз за адан шииррин кIватIал, уьмуьрдикай, яратмишунрикай монография акъудна. Бубади зав «къала чан хва, килиг кван анра вуч хабарар аватIа» лугьуз, газетар кIелиз тадай. За жуван аял, жаван береяр рикIел хкиз, чIехи бубадиз икрамзава, адан суьгьбетри, махари, санал райондин, республикадин милли газетар кIелуни зун эдебиятдиз мукьва авуна, зун чIалал ашукьарна.

Пуд лагьай классда авайла, за художест­венный ктабар кIелиз гатIунна. Сифте гъиле кьур ктабни хъсандиз рикIел алама: Къияс Межи­до­ван “Зи гъвечIи дустариз”. Ктабар кIелун ахьтин­ гьевесдиз элкъвена хьи, хуьруьн библиотекадай къачур ктабар за кIелна, гьа юкъуз вахкудай. Библиотекарь Шагь-Эмир ­халуди шаклувалдай ва завай ктабрин мана ­ахъайиз тадай.

Ирид лагьай классда кIелдайла, за хуьруьнви Аливердидихъ галаз санал туькIуьрай шиирар (Гагаринакай, школадикай, дояркадикай)«Коммунист» газетдиз ракъурнай. Редакциядай хтай жавабда чи шиирар зайифбур тирдакай ва менфят къачуз тежедайдакай кхьенай. Редакциядай зи тIварцIел винел штамп янавай конверт хтайла, хуьре ван гьатнай: “Меликан хциз редакциядай чарар хквезва”.

Газетдиз зи сифте макъала гьа макъамда, 1967-йисан августдин вацра акъатнай. Гатун вахт тир. Чун, гадаяр, дагъда векьер язавай колхозчийриз куьмекар гуз ракъурнай. Чна тапшурмишай крар фад-фад тамамардай. Булахдай къайи яд гъидай. Кьуранвай векьер кIватI­дай. КIунтIар эцигзавайбурун патав векьер тухудай. Колхозчияр хъуьтIуьз гьазур жезвай гьал­дикай “Векьер язава” кьил алаз зи макъалани акъатнай. Са рахунни алач, ида зак гьевес, дамах кутунай.

Гьа са вахтунда зи вилик рехъни ачух хьана ва адакай за менфятни къачуна. Газетдихъ галаз жуван алакъа гегьеншарна. Къелемдик гьерекат акатна. Макъалаяр кхьидай темаяр уьмуьрди вичи гъиз зи вилик эцигзавай. Гьелбетда, редакциядиз ракъурзавай вири макъалаяр акъатзавачир. Ида бейкефвилин гьиссер арадал гъидай, амма зун гъавурда акьазвай, зи кхьинар гьеле вири менфят къачуз жедайбур туш. Кьилинди, ашкъи квадарзавачир.

1968-йисуз Кьурагьрин школа-интернатдин 9-классда кIелзавай чун Мегьарамдхуьруьн райондин Хважа-Къазмаяр хуьруьн патав гвай «Курахский» совхоздин никIерай гьажибугъдаяр кIватI  хъийиз тухванай. Ина сифте яз чаз, дагъларин балайриз, мегъуьн кьакьан тарариз хкаж хьанвай къереяр, тенбекдин цIиргъерив ацIанвай складар, дуьзен чуьллер, салар, тамун гапIалар акунай. Сифте йикъара чун, бацIияр хьиз, инай-аниз катиз, килигиз, аквазвай цIийи чкайрал гьейранвализ хьанай. Ученикрин производственный бригададин крарикай кIанзни-такIанз макъалани арадал атанай. Инал кьетIендиз къейд авун лазим я хьи, чи руководитель рагьметлу Шамсудин Исаев тир. Шаир, журналист, диктор. Адани зи кхьинрал гъил элкъуьр хъувунай.

Советрин армиядин жергейра, ПВО-дин Киевдин военный округдин частара къуллугъдайлани, за мухбирвал давамарна. “Ленин­ское знамя”, “Страж неба” газетриз хейлин­ ма­­­­къа­лаяр акъатна, са шумудра за “Вацран лап хъсан макъала” конкурсра гъалибвал къа­зан­мишна. Военный округдин генерал Лаврененкоди рикIел аламукьдай пишкешни ганай.

Армиядай хтайла (1976-йис), за Белиждин консервиярдай заводда кIвалах давамар хъувуна ва гьа са вахтунда милли газетдихъ галаз­  авай алакъаяр мадни сихбуруз, гегьеншбуруз, менфятлубуруз элкъуьрна. Газетдин са­ки гьар са нумрадиз зи зарисовкаяр, репортажар, очеркар, критикадин макъалаяр акъатзавай. Бязибурун гафарай, зун заводдин кIвен­кIве­чияр машгьурзавай къелемчидиз элкъвенвай. Абур гьахълу тир. Зегьметда зурба агалкьунар къазанмишзавай, йифиз-юкъуз карханада чпин везифаяр гьакъисагъвилелди тамамарзавай инсанрикай кхьин тавуна гьикI тадай. Бязи зарисовкайрин, очеркрин тIварар такьунани жедач: “Рагъ алай уьмуьр”, “Чилин иеси”, “Тебрик­дин телер”, “УстIардин гъилер”, “Кьисметдин сес”, “Заводдин дамах”, “Слесарь-оператор”, “Разиятан орден”, “Руьгьдин игьтияж”, “Райсоветдин депутат”, “Сварщик Али”…

Белиж поселокни чIехиди тир, ина жуьреба-жуьре  карханаяр, идараяр, базаяр пара авай.  Гьавиляй  кхьидай  темайрикайни  дарвал авачир. Гъил ачух хьанвай, къелемдивни за секинвал вугузвачир. Зи материалар “Ви рухваяр, Диде-Ватан”, “Пятилеткадин гъетер”, “Ин­сан, зегьмет, марифат”, “Октябрь чи кьисметра”, “Советрин яшайишдин къайда”, “Чун интернационалистар я”, “Низам ва къайда мягькемарин”, “Хважамжам”, “Чирагъ”, “Производстводин кIвенкIвечияр”, “Чи девирдин инсанар”, “Зиянлу адетар терг ийин”, “Сегьнедин устадар” рубрикайрик кваз акъат­завай.

Са рахунни алач, редакцияди мухбирривай критикадин материаларни истемишзавай. Зунни алахъзавай. Газетдиз акъатай бязи макъалайрикай жуваз зиян хкатзавайтIани, татугайвилер акурла, кхьин тавуна акъвазизни жедачир. Гьа икI, 1970-йисарин эхирра газетди зи “Комбинат ваъ, дердисер хьана”, “Шабашдин гуьгъуьна”, “Культура виридаз герек я”, “Дарамат цIийиди ятIани”, “Эхир мус хьурай?”, “Яраб ахвар туширтIа”, “Мус тамамарда?”, “Подписчикрин наразивал”, “Себебар дуьздал акъудна”, “Чина масакIани жезва” макъалаяр чапна. РикI тIардай месэлаяр садни кьвед тушир. Дагъустанда виридалайни зурба рабочий поселок жен, гьа са вахтунда бегьем больница, культурадин кIвал, библиотека, вири магьлейриз бес кьадарда хъвадай яд, асфальт тунвай куьчеяр, спортдин имаратар, “тади куьмекдин” къуллугъ… тежен? Жегьилрин гьакъиндай къайгъу чIугван тийин? Поселок аваданламишдай такьатар чара тийин?..

Райондин ва республикадин гьукумдин органрин кьиле авайбуру чиз-чиз и важиблу месэлаяр йисаралди гьялзавачир. Гьихьтин жуьредин дерди-бала, къайгъу хьайитIани, бе­лижвияр Дербент шегьердиз финиз мажбур жезвай. “Коммунист” газетдилай гъейри поселок авай чIуру гьалдикай за “Дагправда”, “Правда” газетризни кхьенай. Райондин векилар атанай, зазни поссоветдиз эвернай.

Райисполкомдин векилар, поссоветдин председатель захъ галаз милициядин отделенидин начальник алай чкадал раханай, “вун гъавурда авачир крарни авайди я, критикадин шейэр кхьидайла, чал алукь” лагьанай советдин председателди. Гьатта мад критикадин макъалаяр кхьимир лугьуз, къурхуярни ганай райондин сагьибри.

Нубатдин сеферда поссоветдиз эверайла, за фикирнай, яраб гила зи вилик гьихьтин шар­тIар эцигдатIа? Чкадал агакьайла, жуваз та­ниш тушир инсанар акурла, рикIик квай гъалаба секинсузвилиз элкъвена. Мугьманар “Коммунист” газетдай атанвайбур тирди чир хьайила, за регьятдиз нефес къачунай. Кьилин редактордин заместитель Эмирхан Селимхановав ва чарарин отделдин къуллугъчи Казим Ка­зимовав зун патал шад хабар гвай. 1977-йи­суз зи тIвар алаз акъатай макъалаяр пишкешдалди къейднавай ва абуру зав редакциядин аманат вахкана. Поселокдин советдин председатель ва маса къуллугъчияр алай чкадал зун “Коммунист” газетдин штатдик квачир корреспондент тирди малумарна ва заз герек информация кIватIдай вахтунда куьмекар гун тIалабнай…

И карди заз гьикьван таъсирнатIа, зак гьихьтин гьевес кутунатIа лугьун лазим къвезвач. Зи къелемдикай хкатзавай макъалайрин кьадар акваз-акваз артух хьана. Газетдин хсуси корреспондент Къайибхан Къайибханова (ам ЦIийи Фригъдал яшамиш жезвай) зун вичихъ галаз культурадин идарайра, Дербент шегьердин базарра, совхозра авай гьалар ахтармишзавай рейдериз тухуз хьана. Ихьтин серенжемри зи вилик мадни гегьенш рекьер ачухна ва за абурукай менфятни къачуна.

“Коммунист” газетди са шумуд йисуз «Пятилеткадин гъетер» рубрикадик кваз лап хъсан очерк патал конкурсар тешкилнай. Кьуд сеферда зун гъалибчийрин арада хьанай. 1980-йисан нетижаяр ихьтинбур тир: “И йикъара жюриди конкурсдин нетижаяр кьуна ва 2-премия “Гьамиша кIвенкIве” очеркдай Нариман Ибрагьимоваз, 3-премия “Булахдин кьил” очеркдай Мердали Жалиловаз гунин къарар кьабулна. 1981-йисузни чи яратмишунриз дуьз къимет гана. Кьвед лагьай кьве премия “Кьелен тIям” ва “РикIин цIай — инсанар патал” очеркрай Мердали Жалиловазни Нариман Ибрагьимоваз ва 3-премия “Кьисметдин иеси” очеркдай Якьуб Яралиеваз ганай.

Ихтилат кватай чкадал къейд тавуна жедач. 1970-йисара “Коммунист” газетдихъ галаз сих алакъа хуьзвай мухбиррик Мердали Жалиловни акатзавай. Чун таниш ксар тушир, амма чи яратмишунри чун сад-садаз мукьва ийизвай. Адани, за хьиз, газетдихъ галаз датIа­на алакъа хуьзвай, жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар кхьизвай, газетда вири халкьдиз талукь месэлаяр къарагъарзавай, баркаллу инсанрин хъсан, къени крар раижзавай.

1978-йисуз са ихьтин карни хьана. Зулухъ заводдиз “Коммунист” газетдин редакциядин промышленный отделдин заведующий Рамазан Керимов атана. Директордин кабинетда карханадин саки вири къуллугъчияр авай. Ихтилат газетдикай, адан коллективдикай, къведай йис патал газетар кхьиникай, редакциядинни карханадин алакъаяр мадни мягькемаруникай фена. Заводдин коллективди гьар йисуз 200-лай виниз милли газет подписка ийизвай. И кардик зани пай кутазвай. Неинки заводда, гьакI маса идарайрани республикадин газет кхьинал инсанар желбзавай.

Кьве терефдини хуш ихтилатар авурдалай гуьгъуьниз Р. Керимован теклифдалди заводда “Коммунист” газетдин вад касдикай ибарат корреспондентрин пункт тешкилна. Адан председателвиле заводдин парторганизациядин секретарь Я. Яралиев ва заместителвилени зун хкянай. Им редакциядин патай заз авунвай еке ихтибар тирди за гьисснай. Жуван гьи­сабдай­ яз зун редакциядиз ракъурзавай макъа­лаяр метлеблубур, йикъан месэлайрихъ галаз кьазвайбур, макъамди истемишзавайбур, кIел­завайбуруз таъсирдайбур, рикIел аламукьдайбур хьун патал алахъна.

(КьатI ама)

Нариман  Ибрагьимов,

политикадин отделдин редактор,

Россиядин журналистрин ва писателрин

Союзрин член, РД-дин культурадин лайихлу работник.

(«Лезги газетдин» 2020-йисан 30-32-нумрайрай)

***

Мухбирвал пешедиз элкъвейлани, заз са кар чир хьана: чIехи къуллугърал алайбуруз гьич чеб критика авуна кIандач. Гьатта макъалада анжах фамилия кьур дуьшуьшрани абуру газетдин кьилин редактордиз чпин наразивал къалурдай. Редакциядиз къвез, къал акъу­дайбурни, гьелягьар кьадайбурни хьайиди я. Гьа ибурал тIимил жезвайди хьиз, кIвалин­бу­руни туьгьметардай: “Вуна ви кьил вучиз бе­ладик кутазва? Вучиз вун масадбуруз такIа­нарзава? Кхьимир критикадин шейэр”.

Дугъриданни, ихьтин ихтилатрилай гуьгъуьниз жува-жуваз фикирдай: виридакайни ваз вуч кIанзавайди я? Валай гъейри синихар, кимивилер аквазвайбур авачни? Садазни къайгъу тахьайла, вуна ви кьил вучиз тIарзавайди я? Вири хьиз, кисна ацукь.

Аламатдин кар тир, алакьдачир кисна ацукьиз. Акуна, и къилих журналиствилин, мухбир­вилин кеспи хкянавай гзафбуруз хас я. Яша­йишда гьалтзавай нукьсанар акурла, абурукай виридаз ван жедайвал хабар гузва, вине авай идарайри дуьзгуьн серенжемар кьабулдайвал. Гьа са вахтунда, критикадин макъалайрилай гуьгъуьниз хъсан патахъ са куьлуь дегишвилер арадал атайлани, газетдиз талукь идарайрай ракъурнавай жавабар акъатайлани, руьгь разивилин гьиссерив ацIудай.

Белиж поселокда гьамам, агьалийриз яша­йишдин рекьяй къуллугъдай комбинат, “тади куьмекдин” пункт, спортдин школа кардик куту­ник, бязи куьчеяр къайдадиз гъуник, кайи куль­ту­радин кIвал фад ремонт хъувуник жуван ма­къалайрин пайни хьунал за къени разивалзава.­

Газетдин роль кьетIенди ва зурбади я, адахъ еке къуват авайдахъ зун кIевелай инанмиш тир, гьавиляй за адахъ галаз алакъани атIа­нач. 1980-йисуз “Коммунист” газетдин 60 йисаз талукь яз авур шадвилерни за хсусибур яз гьисабнай. Су­варин нумрада хъсан хабарар авай. Газетдиз РСФСР-дин Верховный Со­ветдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота, редакциядин къуллугъчийриз — Къ.Къадироваз, А.Саидоваз, С.Селимоваз “Дагъустан АССР-дин культурадин лайихлу работник” лагьай гьуьрметдин тIвар, Д.Бейбалаеваз, М.Мурадалиеваз, З.Фейзуллаевадиз ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин гьуьрметдин грамотаяр ганай.

“Правда” газетдилай гатIунна, центральный ва гьакI республикадин гзаф изданийри “Коммунист” газетдин коллективдиз юбилей, кIва­лах­да къазанмишнавай агалкьунар рикIин сидкьидай тебрикзавай. Газетдин дустарилай, карханайрин, майишатрин коллективрилайни тебрикдин хейлин телер авай. “Газетдин кьилин мух­бир” рубри­кадик кваз чкайрилай корреспондентри агакьарнавай шад хабарарни гзаф тир. Гьа гьисабдай яз — Белиждин консервиярдай за­воддин нубатдин агалкьуникай кхьенвай зи макъалани.

1982-йисан сентябрдин эхирар тир. Заводдин партийный организациядин секретарь Я.Яралиева, цехдиз атана, лагьана: “Гада, ре­дак­циядай чаз зенг авунвай, вун пака тади гьал­да аниз атун тIалабнава. Зун гъавурда гьатайвал, вун аниз хутахиз кIанзавай хьтинди я”.  А чIавуз, гила хьиз, виридав мобильный телефонар гвайди тушир.

Хабарди зак са шумуд жуьредин гьиссер кутуна. ЯтIани суалра гьатна зун. Яраб вучиз зун герек атанвайди ятIа? Мегер зи мурад кьилиз акъатда жал?

Экуьнахъ, сятдин вадаз кIвалахайла, Белиждин станциядал агакьзавай Баку-Махач­къа­ла по­ездда акьахна, зун меркездиз фена. “Коммунист” газетдин кьилин редактор Касбу­ба Азизханова зун хушдиз кьабулна. Зи жавабрал ам рази жезвайди аквазвай. Чи хизан чIехиди я. Дах, ди­де, стхаяр, ва­­хар… Захъ хизан, пуд аял ава. За­воддин консервиярдай цехдин мастер, партиядин членвиле­ кандидат я. Университетдин филологиядин фа­куль­тетдин 4-курсуна кIелзава. Кхьинрални рикI ала.

— Пара иер я, — лагьана Касбуба Лукьманови­ча, — чаз ваз редакциядин промышленный отделдиз корреспондентвиле кIвалахун теклифиз кIанзава…

Нариман Ибрагьимов

(«ЛГ»-дин 2020-йисан 33-нумрадай)

(КьатI ама)

_____________________________________

…Зун милли газетдин суфрадихъ атайдалай инихъ саки яхцIур йис жезва. Заз лагьай­тIа, вири накь хьайиди хьиз ава. Промышленный, культурадин, партийный ва экономикадин отделра къуллугъдин везифаяр тамамарзавай йисара за чIехи юлдашрин тежрибадикай менфят къачуз, меслятрал амал ийиз, кIвалахна ва ида заз журналиствилин дережа хкажизни куьмекна.

Жавабдар пеше хиве гьатай йикъалай зи гъиликай цIудралди макъалаяр, зарисовкаяр, очеркар, репортажар, фельетонар, интервьюяр… хкатна. И йисара печатдай зи прозадин, шииратдин, публицистикадин, литературоведенидин ктабарни акъатна. Абуруз дуьзгуьн къимет гуни мадни гьевес хкажна. 1984-йисуз Да­гъустандин журналистрин Союздин “Къизилдин къелем” премия агакьна зав. Идалай гуьгъуьниз зи макъалаяр жуьреба-жуьре идарайрин къадав агакьна премийриз лайихлу хьана. Абурун арада “Къизилдин лекь”, Вирироссиядин “КаспНИРХ”-дин, “Шарвили” фондунин, “Лезги газетдин” Гь. Гьажибегован, “Дагэнергодин” премиярни ава.

Гьелбетда, ибурни хьана кIанзавай серенжемар я. Кар алайди, важиблуди ам я хьи, редакциядин коллективдихъ галаз санал зани лезги халкьдиз гьар гьафтеда цIийи ва хейлин хабаррив ацIанвай газет акъудзава.

Винидихъ авунвай кхьинар кIелайла, бязи­буру фикир авунни мумкин я, журналистдин къуллугъ регьятди, къайгъусузди, бахтаварди­ я лагьана. И кеспидал рикI алай касдиз ам гьахь­­тинди язни я, амма адахъ, гьелбетда, ви­чин четинвилерни, кьетIенвилерни ава. Журна­лист гьамиша рекье-хуьле авай кас я. Газет Да­­­гъустандин Обкомдин, Верховный Советдин ва Министррин Советдин орган тир. Гьавиляй  редакциядиз анрайни тапшуругъар гудай, агьа­лийрилай атай арзаяр ахтармишун тапшурмишдай. Чунни общественный транспортда аваз командировкадиз рекье гьатдай.

Къейд ийиз кIанзава, бязи районриз, идарайриз фейила, руководителри чун тайин чкадиз фидай улакьдалди таъминардай, Дербентдин, я райцентрадин автостанцийрал кьван рекьени хутадай. Амма гьамиша ахьтин гъавурдик квай, журналистрин къайгъуйра авай регьимлу, жумартлу къуллугъчийрал гьалтдачир. Ингье са мисал.

Рутулрин хуьре юкьван школадин дарамат эцигиз са шумуд йис хьанвай. Ам эхирдиз гъидай къаст авай хьтинди тушир. Зун эцигунрин крар кьиле физвай гьалдикай материал кхьиз ракъурна. Адет хьанвайвал, жув атанвайди райкомдин секретардиз  малумарна. РайОНО-дин заведующийдихъ галаз фена, эцигунрал кьил чIугуна, устIаррихъ галаз рахана. Кьилин месэла эцигунардай материалар вахт-вахтунда агакьар тийиз­вайди тестикь хьана. И юкъуз зун Рутула амукьна.

Я зани чирнач, я заз лугьунни авунач, Руту­лай экуьнин сятдин иридалай гуьгъуьниз хъфидай автобус амукьзавайди тушир. Зун ав­то­стан­циядал атайла, сятдин 9-даз кIвалахна­вай. Автобус амачирди чир хьайила, гуьгьуьлар михьиз чIур хьана. Вучда? Агъадихъ физвай рекьин уламдал акъвазна. Са сят, кьвед, пуд сятни алат­на. Эхир пар чIугвадай са машиндаваз зун Ахцегьиз кьван хъфена. Инални улакьдал вил алаз акъвазна. Куьрелди, за вуч лугьун, нянин сятдин 8-даз зун Мегьарамдхуьруьз ахгакьна. Туьквенар, столовой ахгалнавай. Гена мугьманхана кардик квай. Гьана йиф акъудна.

Сулейман-Стальский райондай клубра кинояр къалур тийизвайдакай шикаятзавай чарар атана. Зун и месэладай кьил акъудиз ра­къур­на. Чкадал фейила, райондин кинофикациядин отделдин, культурадин къуллугъчийрихъ галаз рейд тешкилна. Табдай кар авачир, кинофикациядин кIвалах лап усал тир. Идалай­ гъейри сад-кьвед квачиз, клубрин­ къенепатарал гьал алачир. Амма райондин культурадин отделдин заведующийди,  чун чпин крарив къаришмиш  жезва лагьана, обкомдиз шикаятнай…

«ЛГ»-дин 2020-йисан 34-нумрадай. Эхир