2024-2025 лагьай кIелунин йис Мегьарамдхуьруьн районда муаллимрин августдин нубатдин конференциядал лезги чIаланни эдебиятдин йис яз малумарнавай. ЧIал хуьникай гьар сеферда ихтилатар пара жезватIани, гьакъикъатда крар, серенжемар кьабулзавайбурни артух авач, бязибур и кардиз гьяз авачиз хьиз килигзава. Мектебда кIвалахзавай муаллимарни гзаф четин гьалда ава. Жедачни кьван, дидедин чIалариз чара ийизвай сятерин кьадар йисалай-суз тIимил хьайила: 5-8-классра — 2 сят, 9-классда — 0.5, 10-11-классра — 3 сят. ЕГЭ-диз гьазур жезвай аялри лезги чIаланни Дагъустандин эдебиятдин тарсара вуч хъувурай?
ЦIинин йисузни, дуьньядин гьалариз ва четинвилериз килиг тавуна, муаллимри чпивай жедай вири мярекатар (олимпиадаяр, конкурсар, ачух тарсар, гьуьжетунар) кьиле тухвана. Эхь, ибур хъсан крар тир, анжах аялрик руьгь кутадай, хайи дидедин чIал кIанардай са серенжемни абуруз аквазвач. Муаллимри аялар гужуналди-зуруналди, ришветралди гьазуриз тухузва. Йисалай-суз мани ядай, кьуьл ийидай, шиир кIелдай аяларни тIимил жезва, вучиз лагьайтIа, Ислам динди чпиз ихьтин крар «къадагъа ийизва» лугьузва. Мектебда кIелзавай аялдиз фагьум-фикир авун, са кIус кьатIунун, логикадин веревирд авун вуч ятIани чизвач. Абур интернетдин, телефонрин «есирар» хьанва. Ихьтин фикир кьилиз къвезва: кIвале авай ксарикай сад хтун тавуртIа ва геж хьайитIа, абурук къалабулух акатдач, амма телефон сана амукьайтIа, я квахьайтIа, абуруз бажагьат кьарай къведа! Аялар «лалбур», рахан тийидайбур жезва. Чаз абур лезгидал рахана кIанзава! Акьалтзавай несилдиз са чIални чиз амукьзавач. Са гафуналди, девирар физва, чIур хьанвайбур инсанар я.
Мад са месэла. Мектебда кIвалахиз жегьил муаллимар къвезмач, авайбур хьайитIани амукьайтIа, хъсан я. Аялриз чпин миллет гьим ятIа чиз амукьдач. Авар, дарги, лак, лезги сад-садалай квелди тафаватлу жеда кьван, я дидедин чIал, я бубайрин мисалар, пешеяр, адетар, я хайи хуьруьн тарих чин тийиз хьайила. Чи пакадин югъ къе вуч ийизватIа, гьадалай аслу я, заз чиз. Гзафбуру чеб гьикьван хъсандиз урусдал рахаз хьайитIа, гьакьван «культурный» я лагьай лишан яз гьисабзава. Чуьнуьх вучиз ийида: са идарадиз вун дерди аваз фейитIа, лезги тирди чиз-чиз, хайи чIалал рахадач. Маса миллетар кьуртIа, тадиз чпин чIалалди рахана, куьмекни гана рахкурда.
Мукьвара заз мугьмандиз фин кьисмет хьана. Абурун кIвализ Санкт-Петербургдай 2 йис хьанвай хтул дидедин патав хтанвай. Куьлуьз-куьлуьз а бицIека лезгидалди гафар михьидаказ лугьузвай. Зунни аламат хьана. Хабар кьурла, дидеди жаваб гана: «Чун чи кIвале лезгидалди рахазвайди я». Жуван хтуларни яргъара аватIани, гьар гатуз хтайла, чIехи бубади 10-15 гаф чирзава абуруз. Им хуш жедай кар я. ГьакI хьайила, ша чна са кар рикIелай алуд тийин: дувул авачир тар, хандакI авачир къеле ярх жедайди я. Им акI лагьай гаф я хьи, гьар са инсандиз вичин хизандин, хайи хуьруьн, миллетдин тарих чир хьана кIанда.
Заз и макъалада мад са месэладикай лугьуз кIанзава: гьар йисуз Эминхуьре 10-классдин аялрин арада кьиле физвай лезги чIаланни эдебиятдин олимпиададикай. Кьисметдай зунни кьвед лагьай сефер яз и олимпиададиз акъатна. Авайвал лагьайтIа, чи мектебдин 10-классдин аялри кьве сефердани лайихлу чкаяр кьуна ва чпин зегьметдиз килигай пулунин пишкешарни вахчуна. И кардал чун пара шад я. ЛагьайтIа жеда хьи, кIватI хьанвай аялри чпин алакьунар къалурна. Гьелбетда, вини дережадин баллар абурувай къачуз хьаначтIани, виридак са гьихьтин ятIани умуд, ашкъи квай.
И мярекатдиз фейила, чаз акуна хьи, лезги чIал хуьз алахънавай, чпивай жедай серенжемар кьабулзавай (гьакIан кьуру ихтилатар тушиз) лезги дидейрин викIегь, чпин халкьдихъ рикI кузвай кьегьалар ама. Ихьтин мярекатар маса предметрайни абуру тухузва. Чухсагъул лугьуз кIанзава ихьтин аялрик, муаллимрик руьгь кутазвай мярекатар кьиле тухузвай регьберриз, къуьн кутазвай меценатриз, кьилди кьуртIа, «Лезги газетдин» редакциядиз, «Леки» фондуниз, ФЛНКА-диз, РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министерстводин векилриз, образованидин хиле хейлин проектар кьилиз акъудзавай меценат Нариман Гъазалиеваз. ГъвечIиди ятIани, чIехиди ятIани, чпивай жедай куьмекар гузва абуру муаллимриз.
Девлетар къвез фида, руьгьдин девлет, мергьяматлувал лагьайтIа, инсанрин рикIера даим амукьда. Аллагьди ихьтин ватанпересриз къуватар, сагъвал, такьатар мадни артух гурай.
Ф.М. Мирзегьасанова,
Мегьарамдхуьруьн 2-нумрадин
юкьван мектебдин лезги ва урус чIалан муаллим
