ТIебиатда, чакай гьар сад яшамиш жезвай шегьерда, хуьре, кIвалахдин чкадал михьивал хуьнин гьакъиндай жуван фикирар ачухариз кIанзавай и макъала кхьинив гатIундайла, зи рикIел камаллу мисал хтана: “Гьинаг чиркинарзавачтIа, гьанаг михьи я”.
Гьелбетда, гьуьрметлу кIелзавайди, зун вичикай рахазвай месэла цIийиди туш. ГьикI хьи, гьар са чкада, чун элкъуьрна кьунвай тIебиатда михьивал хуьникай чи багъри “Лезги газетдини” мукьвал-мукьвал кхьизва, кимивилер, татугайвилер, къайдасузвилер дуьздал акъудзава, меслятар къалурзава, инсанриз медени, жавабдар хьуниз эвер гузва.
Амма, гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, чи яшайишдин хиле гьеле чпиз рехъ гузвай нукьсанар гзаф ама. И барадай заз жув инжиклу ийизвай са бязи крарикай рахаз кIанзава.
Рахан зун фадлай яшамиш жезвай Дербентдикай. Лагьана кIанда хьи, эхиримжи вахтара шегьердин кьилевайбуру михьивал хуьн таъминарун патал хейлин серенжемар кьабулнава ва и кар давамарзава. Куьчеяр, гзаф мертебайрин ва хсуси кIвалерин гьаятар михьиз хуьн тешкилнава, аваданламишдай ва михьивилердай махсус идарадин работникри куьчеяр, тротуарар ва гьаятар шуткунин, зирзибил лазим чкадиз тухунин кIвалахар, гьавадин гьихьтин шартIар хьайитIани, йифен сятдин пудалай гатIунна, пакаман сятдин иридалди, яни агьалияр куьчейриз экъечIдалди акьалтIарзава.
Зирзибил дашмишдай са шумуд махсус цIийи машинни къачунва, яшайишда жезвай амукьаяр кIватIдай ящикрин кьадарни хейлин артухарнава, куьгьнебур цIийибуралди эвезнава.
“Дербентдин хабарар” газетди вахт-вахтунда санэпидстанциядин, домоуправленийрин, ЖКХ-дин работникрин макъалаяр, меслятар чапзава. Нетижаярни хъсанбур я – къадим шегьер югъ-къандавай михьи ва авадан жезва. Мукьвал вахтара и шегьердиз чарасуз кархана-зирзибилар гьялдай заводни эцигдайвал я.
Чун элкъуьрна кьунвай тIебиатда, яшамиш жезвай чкада михьивал хуьн, чиркинар тавун сифте нубатда чалай — инсанрилай гзаф аслу я. Амма вирида и барадай чпин везифаяр аннамишзавач. Са бязи ахлакьсузри чпин кIвалерай акъудзавай зирзибил акатайвал гадарзава, амукьаяр авай пакетар гзаф вахтара гъвечIи аялрив вугана рекье твазва, абуруни пакетар махсус ящикрин къваларив эцигзава. Нетижада зирзибилрин амбарар арадал къвезва. Махсус рабочиярни, алава зегьмет серфуналди, абур ящикриз кIватI хъувуниз мажбур жезва.
Аламатдин кар я, кIвалерин (гзаф мертебайрин) са бязи иесийри, инихъ – анихъ вил яна, зирзибилар авай пакетар чпин квартирайрин балхунрилай куьчейрал, тротуаррал гадарзавай дуьшуьшарни кими туш. Суал къвезва: бес им гьакIани тIимил мажибар къачузвай, кьацIай кеспи тамамаруниз мажбур хьанвай ксарин — рабочийрин кIвалах, зегьмет гьисаба такьун тушни?!
Республикадин гзаф чкайра, гьа жергедай яз кьиблепатан региондани, шегьре ва ракьун рекьерин къерехар тирвал машинра ва поездра аваз физвай бязи меденисузри гадарзавай зирзибилар аквазва чаз. Рекьерин къерехра авай тарарин хилерал алкIанвай пакетри иллаки гар авай чIавуз, инсанрин ахлакьсузвилин лишанри хьиз, лепе гузва. Дугъри я, рекьерихъ гелкъвезвай рабочийри зирзибилар, саки гьар юкъуз кIватI хъийиз, махсус шешелра твазва, тайин тир чкайрал тухузва. ЯтIани и акьалтIай къайдасузвилин, ахлакьсузвилин эхир аквазвач.
Куьчейрал, яшайишдин кIвалерин вилик, хъвадай яд ишлемишиз, жуьреба-жуьре зиянлу химикатарни какадарна, машинар чуьхуьзвай “къуччагъарни” гзаф хьанва. Са бязибуруз вуна икI вучиз ийизвайди я лугьунни хаталу я: жаваб акьалтIай кубутди жеда.
Мад са мисал: шегьерра гзафбуру (агьалийри ва идарайри) михьивилер хуьдай карханайриз яшайишдин рекьяй къуллугъ авунин гьакъи, адан кьадар са акьван гзафди туштIани, гузвач. Нетижада михьивилер хуьдай карханайра кIвалахзавай рабочийриз варцаралди мажибар гуз жезвач.
Республикадин мулкунал Каспий гьуьлуьн кьер, вацIарин къерехар, тамар михьидаказ хуьзвач. КIвалахдикай азад вахтара анриз ял ягъиз физвайбуру чпи мескенар кутур чкайрал недай-хъвадай продуктрин амукьаяр тазва, цIаярни туьхуьр тийиз, тамара хаталу, бедбахтвилин дуьшуьшар арадал гъизва, тIебиатдиз зарар гузва.
Мисалар, мисалар. Къарагъарнавай месэладин барадай абур мад ва мад гъиз жеда. ГьакI хьайила, жуван, ихтилат гзаф яргъи тавуна, вири ватандашрихъ элкъвена заз икI лугьуз кIанзава: ша чна, гьуьрметлубур, тIебиат, чун яшамиш жезвай шегьерар, хуьрер, чкаяр михьиз хуьн! Михьивилер хуьзвай ксарин зегьметдиз къимет гун, гьуьрметин. Им неинки са чун, гьакI гележегдин несилар патални чарасуз шартI я.
Нариман Къарибов
