Кьасумхуьрелай винидихъ, Кьурагь райондин Сарагрилай, Ругунрилай, Кьасумхуьруьн райондин Хъпуьхъ хуьрелай башламишна, Хив райондин куьгьне Тркалринни Фригърин хуьрерин сергьятра акьуна, алатай асирдин 60-70-йиса­ралди 38 хуьруьн жемятар яшамиш жезвай. И хуьрер гегьенш майданар галай гзаф девлетлубур тир. Хуьрериз лап ­мукьва тамар, вацIар, вирер, булахар, дуьзен чуьллер, дагъларани мал-къара хуьн ва абуруз алаф гьазурун патал михьи векьин гегьенш майда­нар авай. Вири хуьрерин мулкар, тамар гзаф жуьрейрин емиш­ралди девлетлу тир. Инра гьар жуьредин гьайванар, къушар, вацIара, вирера ­балугъарни бул тир. Къадим за­ма­найрилай инихъ, асиррилай асирралди чи бубайри, ата-бубайри чпин яша­йиш кьиле тухвай чкайра Советрин властдин девирдани, колхозра кIва­лахиз, гьукуматдин планар ацIур­завай.

Дяведин четин йисара жемятри, чебни хвейила, оборонадин фондуниз недай суьрсетдалди, чими парталралди, пулу­нал­ди еке куьмекарни гана, гъалибвилик чпин пайни кутунай.

Четинзавайди анжах са кар тир: хуьрер ракьун ва шегьре рекьеривай яргъа, анриз физ-хкведай рекьер чIуру гьалда авай. Улакьрикай дар тир.

1966-йисуз хьайи залзаладин нетижада гьукуматдин сиясатдалди и хуьрер дуь­зенриз, аранриз куьчарна. Анра абур цIийи кIвалер хьана, къулайдиз яшамиш жезва.

Чкайрал аламайбур харапIаярни мис­кIинрин цлар я. Алай вахтунда инра анжах вад хуьр ама. Ажеб жедай, бубайрин ватанрал чан хканайтIа.

1966-1970-йисара ДГУ-дин тарихдин факультетда кIелдайла, тарих чирунин экспедициядик кваз, кьиле арабист Гъалиб Садыкъи аваз, зун и ва маса  районрин хуьрерани хьана. Чун фейи чкайра авайди анжах са мискIин тир, амма Цналрин хуьре кьве мискIин авай.

Яраб им квелай аслу тиртIа? Тарихдиз ­вил вегьена, ахтармишайла, Цналрин хуьр ХV асирдин сифте кьилера ­арадиз атана. Идан жигьетдай хуьруьн куьгьне су­рара сифте кучукнавайбурун кьилерихъ галай къванерал алай делилри, лап куьгьне кIвалерин, мискIинрин цларал кхьенвай кхьинри, ата-бубайрин сиверай сиве­риз атанвай малуматри шагьидвалзава.

2-3-5 версинин мензилда хьайи чкIай хуьрера амукьай тIимил инсанар алай вахтунда хуьр алай чкадал куьч хьуникди хуьр арадал атана. И кар гилани  чир жезмай харапI хьанвай хуьрерин амукьай­ри, хандакIри, цлари, куьгьне сурари, гуьм­бетри субутзава.

Агакьнавай кхьинралди ва яшлу ксаривай ван хьайивал, Цналрин патарив ихь­тин хуьрер хьана: Чепехъ, Рчал, Салар, АтIар, Лака, Газард, Рпас. И хуьрер хьайи чкайрал гилани гьа тIварар алама. Чепехъ хуьруьнвияр Цналрин Кьамас магьледиз ва Рчал вацIун чапла пата хьайи куьгьне Фригърал куьч хьанай. ­Абу­ру­ чпи чпиз гилани миресар лугьузма, хийир­-шийирдик кваз, мукьвавилер давамарзава.

Гьа икI, Цналрин хуьруьз къадим заманайрин чкIай ирид хуьряй гьар жуьредин сихилар, тухумар ва Бурши, Маца, Кье­ан хуьрерин хизанар хтана. Хуьр чIехи хьана, ина 32 тухум арадиз атана. Жемятдин арада мал-мулкунин патахъай на­разивилер, къалар жез хьана. Ихьтин ва маса шар­тIаралди хуьр пуд магьледиз пай хьана: Агъа магьле — “Схунбур”, АтIа магьле “Кьамацар”, — Вини магьле — “ТIе­хер”.

“Схунбуру” — Агъа магьледа, “Кьамацрини”  “ТIехери” вини магьледа кьилди-кьилди мискIинар эцигна. Нетижада хуьре кьве мискIин арадиз атана.

Вини магьледа авай чIехи мискIиндин цла, са метрдин кьакьанвал ва гьяркьуьвал алай еке къван ава. Ингье адал вуч кхьен­ватIа: “И мискIин медресани галаз Цналрин имам Аббас эфендидин тIала­буналди 1282-йисуз устIар Зурумани адан хва Абдулгъаниди, устIар Гьажиди, адан хва Магьамедкъулиди эцигна. Аллагьди вичи гъил къачурай гьабурун, чи ва и мис­кIиндин иеси Агъасидин гунагьрилай. Амин” (Таржумачи — Гъалиб Садыкъи, 1967-йис). Тарихдин метлеб авай и еке къван и чилел сифте эцигай мискIиндин цла авайди тир.

Гьа вахтунда (1967-йис) тарихдинни архитектурадин еке метлеб авай дарамат, винидихъ галай таржумадин къванер авай куьгьне мискIин чукIурна, гьадан хандакI­рал, жемят сад хьана, 1903-1907-йисара эцигна. Ингье гьабурун тIварарни: “И мис­кIин эцигна устIар Агьмедан хва Мигьа­меда, къванер туькIуьрна Абдуллагьдин хва Расула, фялеярни вири жемят хьа­на”­.

Ихьтин медресани галай кьве гьавадин ибадатхана гьа вахтара Куьре округдин хуьрера авачир. Адан цлар, ктабдин чарар хьиз агатна, сих яз, арадай гьич лез­вини тефидайвал, лап еке цIалцIам къванерикай эцигнавай. Кьиблепата авай еке та­гъунал сая къванцин къаябдикай туь­кIуьр­навай гуьрчег самовар алай. Цлара арабдал кхьенвай цIуругуд къванцин плита ва еке са къванцикай туькIуьрнавай кьуд гьалкъадин зунжур авай. И крари гьа вахтунда хуьре лап хъсан къванцин ус­тIарар хьайиди тестикьзава.

Гьа вахтара хуьруьн кьве мискIинда ва патарив гвай маса хуьрерин мискIинра имамар, хуьрерани къазияр яз кIвалах авур арабистар тир цналвийрин тIварарни малум я: Абдуллаев Абу (Абу эфенди), Гьажи Къарчугъа Усман эфенди, Агьмедов Ашурали, Рустамов Фарман, Велибегов Ширинбег, Булаев Магьмуд, Будулов Абдулагъа, Рамазанов Магьмуд, Аббас эфенди. И ксари мискIинра ва медресайра аялриз араб илимни чирна.

— Абу эфендидин алакъаяр Куьре округдин духтур Алексей Цветковахъ галаз аваз хьана ва ада духтурдин тIалабун­ралди IХ асирдин юкьвара Куьре округдин халкьарин тарихдикай малуматар гана (Х.М.Хашаев. Памятники обычного права Дагестана ХVII-XIX вв., стр. 41, Изд. “Наука”, Москва. 1961 г.)

Гьажи Къарчугъа арабистар тир рухунвийрихъни хъпуьхъвийрихъ галаз, гьебеда фу туна, дагъларай яна, яхдиз Гьаждал фена.

Цналви арабист Усман эфендидикай  Курхуьруьн къази ва имам хьана. Адан сурни и хуьруьн куьгьне сурара ава.

Аббас эфенди Куьреда сурун къванер-памятникар, халича хьиз, туькIуьрдай тIвар-ван авай устIар хьана…

Цналрин мискIинар хуьруьн жемятди, къавариз кул гуз, живер гадариз, михьивал хуьз, чпин хсуси кIвалерилайни хъсандаказ хвена.

1958-1965-йисара хуьруьн колхоздин председатель хьайи кьегьал хва Гьасанов Шамсудина мискIинрин къавар эляна, 11 метр алай шалманар, гъварар, шифер, тахтаяр гъана, кьве мис­кIинни ре­монт­на, шифер яна, жемятдин менфятдиз ишлемишдайвал авуна. Агъа мискIин­дикай токдин регъв, Вини мискIиндикайни клуб туькIуьрна.

Регъверин къванер, вири тадаракар Азербайжандай, Генжедай гъана. Регъвер устад устIарри — бине Штулрин хуьряй тир Мигьамедрасула ва цмурви Наж­мудина  туькIуьр­на (чпиз Аллагьдин рагьметар хьурай).

1959-йисуз Цналдал электричестводин экв гьинай атанай?

И йисара Хив районди хуьруьн майишатдин вири хилерай гьукуматдин планар артухни алаз ацIуруниз килигна, райондиз Чехословакиядин “Шкода” маркадин кьве мотор ганай. Абурукай сад Цналрин хуьруьн кIвен­кIвечи колхоздиз пишкешнай.

Гьа икI, мискIиндикай хьайи регъве патарив гвай хуьрерин агьалийрини гъуьр регъвез хьана. А регъвер гилани ама.

Вини магьледа авай чIехи мис­кIин­дикай саки 200 касдиз чкаяр авай клуб авуна. Сад лагьай мертебада библиотека ачухна.

1991-йисалай мискIинар, диндин, шариатдин къанунралди имамрин, фекьийрин, жемятдин ихтиярдиз хтана, диндин рекьера ишлемишзава.

2019-йисуз Пыть-Ях шегьерда яшамиш жезвай цналви Булаев Магьмудан хва Ражаба вичин хсуси такьатралди хуьре цIийи мискIин эцигдайдакай лагьана. Хуьруьн чIехи мискIин алай чка лап къулай, хъсан чка тир.

Инал вири жемятдин харжидалди лап фад эцигнавай тарихдинни архитектурадин памятник — мискIиндин дарамат чукIу­риз гьайиф къвезвай. Амма 110 йис идалай вилик эцигнавай мискIиндин цлар са шумуд чкадилай ханвай. Комиссиядин ва жемятдин къарардалди мискIин чукIурна, и михьи чилел, мискIиндин хандакIрал пуд лагьай — алай аямдин вири истемишунрив кьадай кьве мертебадин медресани галай тарихдин памятник, ибадатхана, мискIин эцигнава.

ЦIийиз эцигай мискIиндин хандакIдин сифте къван 2019-йисан 7-апрелдиз и хуьруьн агьали, мискIиндин имам, 90 йисан яшда авай 13 веледдин, кьегьал рухвайринни рушарин буба, 52 хтулдинни 86 птулдин чIехи буба, жемятдиз истеклу Къазимегьамедов Мигьамедшафиди эцигна. И югъ хуьре сувариз элкъвенай.

МискIин эцигай устад къванцин устIар даргиви — Дахадаев райондин Уркарах хуьряй тир Абдулаев Хасбула, куьмекчи устIарарни Хив райондай тир табасаранвияр — Рашидов Къурбан ва Абдулнасир тир. Абур алай вахтунда Дагъустандин Огни шегьерда яшамиш жезва.  Аллагьди абуруз дуьньядал еке бахтар, эхиратдани женнетар гурай!

Рамазан  Велибегов, тарихчи, писатель