Виш йисаралди халкьдин арада яшамиш жезвай женгчи шаир Кьуьчхуьр Саид, адан яратмишунар халкьдиз къени багьа ва истеклу я. Гьахъсуз ханариз ва беглериз акси фикиррив ацIанвай Кь.Саидан эсерар кIелдайла, бажарагълу урус писатель ва демократ А.И.Герцена вилик девирдин культурадиз талукь яз лагьай гафар рикIел хкиз жеда: “…виликан девирдин меденият ахтармишдайла, гьар сеферда чун маса вилерай килигзава: гьар сеферда адан (медениятдин — Гь.Г.) гьакъиндай цIийи фикирар арадал къвезва. Дериндай ва дикъетдивди виликан культура ахтармишайла, чаз хъсандиз гилан ва гележегдин культурани чир жеда: кьулухъ вил ягъиз, чун вилик фида”.
Кьуьчхуьр Саида, дугъриданни, лезгийрин эдебиятдиз дерин фикирар, жанлу образар, гуьрчег кIалубар гъана. Куьрелди, ада лезги шиират вилик тухвана ва гележегдин шаирризни еке таъсирна.
Кьуьчхуьр Саид яшамиш хьайи девир лезгийрин бязи хуьрера (гьакI Кьуьчхуьрани) Къази-Къумухдин ханари агъавал ийизвай вахтар тир. Кьвед лагьай Сурхай ханди (1788-1812) вичин гъилик квай халкьар инсафсузвилелди истисмар ийизвай. ИкI, Кьурагьа са кесиб гадади вичиз кIани руш Айисат лишанламишайдакай Сурхаяз хабар жеда. Вичин ихтияр авачиз яр хкядай жуьрэт авур касдиз ада жаза гун буйругъна. Жегьил гада Сурхаян гъилибанри инсансузвилелди рекьида. И кардикай хабар хьайила, Айисата вичин ярдихъ элкъвена икI лагьанай:
Асмишна кьей я Мегьамед,
Вун тухудай гур къвезава.
Язух хьана етим рушан,
Икьрар тавур зул къвезава.
Ханарин зулумкарвилерикай лакрин этнограф Абдулла Омаровани тажуб жедай хьтин малуматар гузва. Ада кхьизва: “Са сеферда (им хъуьтIуьн вахтунда хьайи кар я. — Гь.Г.) хандин вилик нуькерди чай гъида. “ПIатIнус михьи туш!” — лагьана, ханди гьарайна. Нуькерди, гьасятда жибиндай яйлух акъудна, къаб михьиз башламишна. Хандиз и яйлух са мус ятIани вичи ашнайрикай садаз багъишайди тирди чир хъхьана. Гьа йифиз кесиб нуькер гел галачиз квахьна. Гатфарихъ, мурк цIрайдалай гуьгъуьниз, патав гвай къубудай адан мейит жагъанай”.
Винидихъ ганвай делилри чаз Кьуьчхуьр Саид яшамиш хьайи девирда агъавал авур инсафсуз ханарин къилихар хъсандиз ачухарзава. Дугъриданни, а гьахъсуз аямда инсанар, Етим Эмина лагьайвал, “жанавурризни хипериз” пай хьанвай. ИкI, мукьвал-мукьвал бунтар къарагъдай, ханарин мулкариз цIаяр ядай.
Кьуьчхуьр Саид а бунтчийрин вилик жергейра хьанай…
Гьажи Гашаров
