Алай аямда са бязи государствойрин кьилера акъвазнавайбуру тарихдин вакъиайриз, къаних, инсафсуз гьукумдарри цIай кутур дявейрин нетижайриз ерли фикир гузвач.

ХХ асирда Дуьньядин сад ва кьвед лагьай дявеяр хьана. Абуру инсаниятдин жергейрай цIуд миллионралди инсанар акъудна, агъзурралди хуьрер, шегьерар, карханаяр, майишатар барбатIна. Алемдин гележег хаталувилик кутуна.

 

Эхиримжи 72 йисуз, ина-ана кьиле фейи гъвечIи дявеяр квачиз, инсаниятди ислягь девран гьалзава. Имни гзафни-гзаф Советрин Союзди тухвай ва Россиядин Федерацияди давамарзавай ислягьвилин сиясатдилай аслу хьана. Амма гила ядерный дяведик цIай кутадай, вири дуьньядин гиг зурзуриз кIанза­вай пачагьар пайда хьанва. Мусурманрин са шумуд уьлкве дяведин цIа турди бес тахьана, США-ди Азиядин, Кореядин островрин патарив дяведин гужлу техника кIватIнава. Кьиблепатан Кореядин кьушунрихъ галаз уче­нияр тухузва. Вуч патал? Вичиз кIани сия­сат тухун тийизвай Кеферпатан Корея ме­тIерал акъвазарун патал. Гьа са вахтунда Китайдик ва Россиядикни къурху кутазва. США-диз  жуьреба-жуьре  багьнайралди  Мексикани вичиз муьтIуьгъариз кIан­зава. Гьелбетда, ислягьвал кIани къуватри ахьтин азгъунрин вилик пад кьада, еке дявеяр арадал гъиз тадач.

Лугьун лазим я хьи, инсаниятди 1982-йисалай  Ислягьвилин югъ къейдзава. Чи дидейри, бубайри мурад тIалабдайла, алхишардайла, тебрикдин гафар лугьудайла ва гьакI маса вахтарани гзафни-гзаф тикрарзавай ибара ава: “Дуьнья ислягь хьурай!”

Зун инанмиш я, дуьньядин гьар са пипIе яшамиш жезвай зегьметчи инсанрини Аллагь-Тааладивай ва чпин президентривай, пачагьривай, гьакимривай ислягьвал тIа­лабзава, вучиз лагьайтIа тарихди виридаз аш­кара авунва, дяве — им цIай, гум, кьини­кьар, бар­батIвилер, къурбандар, етимар… я. Гьайиф къвезвай кар ам я хьи, и гьакъикъат виридаз чизватIани, бязи гьукумдарри ара-ара дявейрик цIай кутазва. Къе чаз Сирияда, Ливияда, Украинада, Афгъанистанда, Иракда, Африкадин бязи уьлквейра гьихьтин къизгъин гьалар аватIа аквазва. Кьиникьикай къутармиш хьун патал агъзурралди агьалияр Европадин уьлквейриз катзава. Анрани абур, гьайиф хьи, гъилер ачухна кьабулзавач.  Абур ерли герек авачир крар я, амма вучда, гьакъикъат гьахьтин чIуруди я.

2001-йисуз ООН-дин Генеральный Ассамблеяди кьабулай къарардалди, гьар йисан 21-сентябрдиз дуьньядин халкьари Международный ислягьвилин югъ къейдзава. Идан макьсадни сад я: дявеяр акъвазарун, гужунин, зулумдин пис крарикай кьил къакъу­дун. Гьа са вахтунда государствойрин къенепата ва халкьарин арадани ислягьвилин фикирар, эрзиманар мягькемарун. ООН-ди вири уьлквейриз, халкьариз Ислягьвилин юкъуз дяведин, къал-къиждин гьерекатар акъвазарун ва дуьньяда ислягьвилин гьалар твадай серенжемар, мярекатар тухун, теклифзава, амма, вучиз ятIани, бязи уьлквейрин гьукумдарри чпиз гъиляй къведай  вири крар ийидай ихтиярар авайди  яз ­гьисабзава. Чпиз хуш жедай сиясат тухун тийизвай абур Россияни кIеве тун патал алахънава.

Къейд ийиз кIанзава, ООН-дин Генеральный Ассамблеяди 32 йис идалай вилик дуьньядин вири халкьариз ислягь уьмуьр тухудай, ислягьвилин тереф хуьдай ихтиярар авайвилин гьакъиндай Декларация кьабулнай. И карни фикирда кьуна, ООН-ди Ислягьвилин юкъуз “Халкьариз ислягьвал патал ихтияр ава” темадай жуьреба-жуьре мярекатар тухунни теклифзава. Мярекатар тухун тIимил я. Государствойрин, политический пар­тийрин руководителрин, общественный организацийрин ва маса талукь ксарин везифа гьар са чкада ислягьвилин гьалар арадал гъун я. ГьикI лагьайтIа, ислягьвал авай чкада инсанди вич азаддиз, гумрагьдиз, шаддиз гьиссзава ва ада вичихъ авай мумкинвилерикай вичизни, обществодизни хийир хкатдайвал менфят къачузва.

Адет хьанвайвал, Ислягьвилин юкъуз дяведин гьерекатар авай вири чкайра абур акъва­зарун лазим я. ООН-ди гьа икI истемиш­зава. Чаз умуд кутаз кIанзава, дяведик цIай ку­тазвайбуру и истемишунал амал ийида ва инсанар рекьидай женгериз рехъ гудач. Украинада, Иракда, Сирияда, Афгъанистанда, Кореядин островрин патарив яракьар кардик кутадач, инсанар къирмишдай гьалариз рехъ гудач.

Дявеяр акъвазарун, гужунин, зулумдин пис крарикай къерех хьун цIалцIам гафар туш, инсаният мадни вилик, хъсан крарихъ тухудай мумкинвал арадал гъунин игьтияж я. Анжах ислягьвилин алакъайри, меслятдин ихтилатри, лап четин месэлаярни сада-садаз гьуьрмет авуналди, меслятдивди гьялуни вири инсанар патал менфятлу, виле акьадай хьтин нетижаяр арадал гъида.

Международный ислягьвилин йикъан ­лишандик кваз гьамиша ислягьвилин месэлайрал фикир желбиз тазвай мярекатар тухузвайди я.  ГьакI Африкадин уьлквейрани. Анрал дуьньяда гьикьван писвилер, кьини­кьар­, такIанвилер аватIа мад сеферда рикIел хкизва.

Россиядин регионрани дявейриз акси, ислягьвилин майилар тебрикзавай серенжемар тешкилзавайди я. Гьа гьисабдай Дагъус­тан Республикадани. ГьикI лагьайтIа, чи халкьариз дявеяр ва абурун къурбандар тIимил акунач. Гьавиляй къе Россиядин халкьар анжах ислягьвилин терефдарар я.

Мумкин я, аялри ислягь уьмуьр фикирда аваз чIугвазвай хъуьрезвай ракъинин шикилар, аялрин хорди дуствиликай, ислягьвиликай лугьузвай манияр бязибуруз гьакIан къугъунар хьиз акун, амма лугьун лазим я, абурухъ гьелени яракьдин куьмекдалди вичин месэлаяр гьялзавайбуруз и алчах кар тавуниз эвер гунин зурба метлеб ава.

Низ герек я дявеяр? Вуч патал я дявеяр? Дуьньяда гьакIни жуьреба-жуьре азарар, каш, яшайишдин четин шартIар себеб яз агъзурралди инсанар пуч жезва. Гьа ихьтин татугайвилерихъ галаз женг чIугуна, вири ви­лаятрин инсанриз кIвалахдай, асайишвилелди яшамиш жедай шартIар тешкилна кIанда, маса халкьар лукIвиле тваз, чилер кьаз, жуван фикир амайбурал илитIиз алахъун дуьз туш ва ам садани кьабулдай кар туш.

Ислягьвилин юкъуз суваррин мяре­катрик “Ислягьвилин зенгинайни” (“Колокол мира”) сесер акъудзавайди я. Лугьун лазим я хьи, “ам” 60 уьлкведин аялри кIватIай ­ракьун пулар цIурурна туькIуьрнавайди я. Адан винелни гзафбуруз малум тир гафар кхьенва: “Вири дуьньяда ислягьвал хьурай!” И зенг 1954-йисуз Японияди ООН-диз пишкешайди я. Ам ООН-дин Секретариатдин къвалав гвай пара гуьрчег багъда эцигнава. Гьар Ислягьвилин юкъуз 15 декьикьада ислягьвилин зенг язава, дявейра телеф хьайи­­бур рикIел хкуналди, са декьикьада ин­­санар кисна акъваззава. Авайвал ла­гьай­тIа, и зенгиник йиса кьве сеферда ван кутазва. Гатфариз, югъ йиф сад жезвайла ва Ис­лягьвилин юкъуз. Къуй чи ва къвезмай несилрин япара гьамиша Ислягьвилин зенгинин сес хьурай, бомбайрин гугрумрин, автоматдин тахъ-тахъдин, ракетайрин гув-гувдин ванер ваъ. Къуй чи кьилел лифери, лекьери лув гузвай ачух, вили цав хьурай! Къуй чи кIва­лера, гьаятра аялрин шад, гьевеслу сесер хьурай!

Нариман Ибрагьимов