СССР-ди чирнач бегьем
ДидечIалар, я урус.
Аваз-аваз кхьинарни
Туьрк ва араб, чаз турус.
Мез неинки сивин къене авай юзадай орган, гьакIни рахадай мумкинвал авай рахунрин органни я. СССР аваз хьайи 74 йисан девирда лезги чIала ихьтин ибарайрин метлеб гьакъикъи, тайин са шикилда (конкретизировать) тваз хьанач: дидедчIал — родной язык; дидед чIал ва я дидедин чIал — материнский язык, язык мамы.
Уьмуьрда зал чпин хизанра аялар гьи миллетдикай ятIа гьар жуьреда тайинарзавай жуьреба-жуьре миллетрин векилар гьалтна. Мисал яз: рутулви Руслан. Вичиз уьмуьрдин юлдаш яз ада къумукь халкьдин векил тир руш гъанва. Абурун аялриз я рутул, я къумукь чIал чизвач. Муьгъверганви Аллагьвердиди, пабвиле яхулрикай тир руш къачунва. Абурун аялриз лезги чIални чизва, урус чIални. Киркарин хуьряй тир Гьезер урус рушал эвленмиш хьана, абурун аяларни гьам лезги, гьамни урус чIаларал рахазва. Буба табасаран, диде лезги тир Заира Талибовадиз я табасаран, я лезги чIал чизвачир. Кьвед лагьайди ада, 19 йис хьайила, чирна.
Адет яз, веледрин чIал — бубадин фамилиядиз, бубадин чIал ада вичин аялрихъ галаз хуьзвай алакъайриз килигна тайинарзавай. Маса гафаралди лагьайтIа, дидейрин чIал — им тек са аял ханвай дишегьлидин чIал туш. ЧIал инсанар сад-садахъ галаз рахазвай, чпин фикирар лугьузвай такьат я. Аялдин хайи чIал тайинаруникай рахайтIа, и дуьшуьшда (нетижа гузвай, яни аял хазвай) дидедин фамилиядал бинеламиш хьана ваъ, бубадин фамилия (велед аладзавай) фикирда кьуна тайинарзава.
Гьихьтин нетижа хкудиз жеда? Мектебра кьилдин предмет яз чирзавай дисциплинадин тIвар «дидедин чIал», я тахьайтIа, «дидед чIал» ваъ, «дидечIал» хьун герек я.
Дяведилай гуьгъуьнин йисара жуьреба-жуьре себебралди лезги чIалан алфавитдай кьве тахан гьарфар — жж, кк, пп, тт, чч, цц — акъудна. Мектебра тарсар гудайла, гафунин эвел кьиле абур (кьве тахан гьарфар) кхьин бес жезвай, кIелзавайди предложенида квекай ихтилат физватIа, гьасятда гъавурда акьазвай. Са мисал гъин: «Яйлух аялди жибинда туна». И дуьшуьшда аялди яйлух жибинда тунвайди яни (положил), я тахьайтIа, тунвайди яни (оставил) кьил акъатзавач. Мана-метлеб кIелзавайда т ва я тт гьарф сивяй акъудзавай тегьердилай аслу я.
Гьавиляй Советрин девирдин тахминан эхиримжи 40 йисан къене аялриз мектебра чIалан и гьакъикъат чир хъувунач.
Абдулашим Гьажимурадов
