Алатай асирдин 90 ва адалай гуьгъуьнин йисара уьлкведа кьиле фейи дегишвилери Россиядин, Дагъустандин хизанрин кьилелни еке бедбахтвилер гъана. Гьукуматдин девлетар тар-мар хьана. Заводар, фабрикаяр агална, колхозар-совхозар чкIана. Инсанар  бейкар хьана. Гзаф хизанривай экономикадин четинвилер, имтигьанар эхиз  хьанач, а йисара хейлинбур чкIана. Виридалайни гзаф четинвилер аялрални дишегьлийрал акьалтна. Къвердавай дарвиле,  кесибвиле гьатзавайбур патал яшайишдин рекьяй куьмек гудай рекьер жагъурун чарасуз тир. Государстводи республикадин шегьерра ва районра уьмуьрдин  четин гьалара гьатнавай хизанриз яшайишдин рекьяй куьмекар гудай центраяр кардик кутунай…

И йикъара зун Махачкъала шегьердин Амет-Хан Султанан куьчеда 8-нумрадин кIва­лера фадлай кардик квай гьа ихьтин центрадиз  фенвай. Тарки-Тау дагъдин ценерив гвай кьве мертебадин и дараматда кIвалах­завай­буру иниз къвезвай рикIел азаб алай инсанрин­ гуьгьуьл къачузва, абурун дерт кье­зиларзава.

Ина зун яргъал йисара центрадин директордин заместителвиле кIвалахзавай  Къагьримат  Османовна  Рустамовадихъ   (ши­кил­да) галаз гуьруьшмиш хьана (директор цIийиз кIвала­хал хьанвайди тир). Чи арада суьгьбет кьиле­ фена. Къагьримат Османовна­дивай эвелни-эвел чна центрадин тарихдикай­, адан кIва­лахдикай куьрелди лугьун тIалабна…

— Перестройкадин девирда хизандин месэла иллаки важиблуди хьана. Уьлкведа кьиле­ фейи дегишвилери гзаф инсанрин дулана­жагъ­дин шартIар лап кIанел авудна, — башламишна­ ада вичин ихтилат. — Советрин Союз чкIайла, миллетчивилиз талукь хци месэлаярни вилик акъвазна. Яргъал вахтунда республикадилай къеце дуствилелди яшамиш хьайи дагъустанвияр, яшар бегьем тахьанвай аяларни галаз, я са документ, пул, яшамиш жедай чка авачиз­, ва­тандиз хтуниз мажбур хьана. Куь рикIел ал­а­­­ма жеди, 1993-1997-йисар  иллаки четинбур тир. Мажибар ва амай пуларни вахт-вахтунда агакьзавачир. Бейкар хьанвай инсанар гишила  авай. КIеве гьатнавай хизанриз яша­йишдин рекьяй куьмекар гудай центраяр кардик кутунин чарасузвал арадал атана. Гьа икI,  1992-йисуз Махачкъалада аялрин виликан бах­чадин бинедаллаз гьа ихьтин центр кардик­ ку­туна. Сифте йисара центрадихъ авайди анжах са отделенини са психолог тир. Хизандин­ месэлаяр, абурун алакъа­яр къвердавай хци хьуникди центрадин кIва­лах гегьеншарун лазим атана. Анжах­ 1998-йисуз центради бегьер­лудаказ кIва­ла­хиз башламишна. Сифтегьан­ ди­ректор Майрам Рагьмановна Расулова тир. Лугьун лазим я хьи, гафуни атIудай, гъиле кьур гьар гьи кIвалах хьайитIани кьилиз акъуддай, иниз къвезвай инсанриз яшайишдин вири жуьредин шартIар яратмишун патал гзаф зегьметар чIугур регьбер хьунилай гъейри, ам мила­й­им, назик, хъуьтуьл сесиналди рахадай, са­бур­лу, камаллу, масадан дердиникай хабар кьадай мергья­матлу инсанни тир. Ада чаз, ди­деди хьиз, хи­йирлу меслятар къалурдай. И кардай ина адаз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва.

Центр яшайишдин рекьяй агьалийрин ихтиярар хуьдай, республикада яшайишдин рекьяй куьмекдихъ муьгьтеж хизанриз ва аялриз вахтунда ва комплекснидаказ куьмекар гудай идара я.

Алай девирдани аялризни дишегьлийриз регьятзавач. Итимри, ички ишлемишиз, кIва­лиз — къаз яб тагузвай, къал акъудзавай дуьшуьшар  чал уьмуьрда гьалт тийиз туш. Идалайни гъейри, гзаф дуьшуьшра диде-бубаяр инвалид аялар гваз кIевера гьатзава. Чи центрада сифтени-сифте гьахьтин хизанриз кьилин фикир гузва. Иниз тIимил таъмин хизанрай тир, етим, инвалид ая­лар кьабулзава. Ви­ри къуллугъар чи центрада пулсуздаказ ийиз­ва. Пул РД-дин зегьметдин ва яшайишдин  рекьяй вилик тухудай министерстводай ахъайзава. Аялар ина ислен йикъалай жуь­мядалди жезва. Алай вахтунда ина 105 аял ава. Абурукай 80 аялдиз чна йи­къа пуд сеферда чими тIуьнар гузва. Гьайиф хьи, вири аялриз тIуьн гудай мумкинвилер чахъ авач.

Са шумуд от­деленидикай ибарат центрадихъ галаз зи  танишвал месэлаяр гьихьтинбур ятIа чирдай, агьалияр кьабулдай отделенидилай башламиш жезва. Ина абурун дер­дийрихъ яб акалзава ва талукь тир отделенидиз ракъурзава.

Яшайишдин  ва педагогвилин рекьяй куьмек гудай отделенида тIимил таъмин, гзаф аялар авай хизанрай тир, гьакI инвалид ва етим аялар ава. Абурун группайра кIвалах тербия гунихъ ва сагъламвал  мягькемарунихъ рекье тунва. Бедендик нукьсанар квай аялрин группа кьилди чара авунва. Абурухъ галаз педагогри, психологри, духтурри лазим тир кIвалах тухузва.

Яшайишдин рекьяй тади къуллугъдин отделенидин везифа, яшарилай аслу тушиз, кIеве гьатнавай агьалийриз  са сеферда куьмек гуникай ибарат я. Абур парталралди, кIва­чин къапаралди ва лазимвал авай маса  шей­эралди таъминарзава. Абуруз пособияр, пенсияр къачунин карда куьмекзава.

— Центради уьмуьрдин четин гьалара гьатнавай дишегьлийриз вилик акъвазнавай месэлаяр гьялдай рекьер жагъурзава. И отделенидихъ “Умуд” тIвар алай приютни гала. Ина хизандихъ галаз алакъалу месэлаяр четинзавай дишегьлияр яшамиш жезва. Инал са ихьтин мисал гъунни кутугнава, — давамарзава Къагьримат Османовнади. — Чи центрадиз Каспийск шегьердай агьалийрин игьтияжриз къуллугъдай комплексный центрадай дидени руш са кIвале туькIуьн тийизвайдакай хабар гана. Чна дидедиз центрадиз эверна. Сифте адан шикаятрихъ яб акална. Ахпа чи пешекарар Каспийскдиз фена, рушахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Рушахъ ла­гьайтIа, пуд аял, итим, вичин хизан авай. Ам­ма дидени руш чеб чпихъ галаз кьунвачир. Чи психологри ва юристри абурухъ кьведахъни галаз тухвай кIвалахдин нетижада рушни диде меслят  хъувуна. Алай вахтунда абур ра­зивилелди яшамиш жезва. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда.

2003-йисалай центрада сагъламвилин  рекьяй мумкинвилер сергьятламиш тир аялар (буьркьуьбур ва зайифдиз аквазвайбур) кIвачел ахкьалдар хъийидай отделенини кардик ква. Талукь тир пешекарар абурухъ галаз жуьреба-жуьре рекьерай кIвалах тухунал  машгъул я.

Чаз малум хьайивал, центрада гьакIни яш бегьем тахьанвай, гуьзчивиликай хкатнавай аялрин месэлаяр гьялдай отделенини кардик ква. Ана зегьмет чIугвазвай ксари, ахьтин аялрин хизанриз фена, кардин кIан-пун чирзава, школьникрихъ галаз сихдаказ кIвалахзава. Яшар бегьем тахьанвайбурун комиссийрихъ галаз санал месэлаяр гьялзава.

Центрада суткадин кьиляй-кьилиз ихтибарвилин телефон (62-83-68) кардик ква. Инсанривай, чпин тIвар кьун тавуна, иниз зенгна, чпин дердийрикай хабар гуз, куьмек къачуз жеда.

Мадни ина клубрин кIвалахни тешкилнава. Жаванрин клуб, шикилар чIугвадай, спорт­дин, кьуьлерин кружокар, ишлемишай парталар кьабулдай пункт кардик ква. И пунктуниз шегьерэгьлийри алукIиз жезмай парталар, кIвачин къапар гъизва. Центрада абур игьтияж авайбуруз пайзава.

— Гьар йисуз центрада жуьреба-жуьре  мярекатар ва суварар (8-Мартдиз, Гъалибви­лин, аялар хуьдай, Ватан хуьдайбурун йикъа­риз талукь ва масабур) еке тешкиллувал аваз кьиле тухузва.

Къагьримат Османовнадин гафарай малум хьайивал, центрадиз мукьвал-мукьвал  мугьман жезвай Дагъустандин эстрададин гъетери ва республикадин яратмишунардай КIвалин кьуьлердай дестеди аялрин гуьгьуь­лар шадарзава.

Центрада 78 касди намуслувилелди зегьмет чIугвазва. ЧIехи пай кьилин образование авай пешекарар — психологар, духтурар, юри-с­­­­тар, яшайишдин рекьяй пешекарар, педагогар я.

— Абуру уьмуьрдин четин гьалара гьатна­вай хизанрин, аялрин, дишегьлийрин ихтиярар хуьн патал  активнидаказ кIвалах тухузва. И карда СМИ-рин ролни екеди я, ина абурухъ галазни сих алакъаяр хуьзва. Чи центра­дикай макъалаяр чапзава ва телевиденидай передачаяр гузва, — суьгьбет давамарзава Къагьримат Османовнади. — Центрадин коллектив кIвалахда мадни еке агалкьунар къазанмишиз гьазур я. И кар патал чахъ тежрибалу, кIвалахал рикI алай вири пешекарар ава.

Заз акурвал, центрада чи миллетдин векилар тир гзаф дишегьлийрини кIвалахзава. Вичин ери-бине Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIелегуьнрин хуьряй тир Таисия Надировна Къурбанова кIеве авай дишегьлийриз куьмек гудай отделенидин заведующий я. Фатима Нукеровна Бабаевади ина кIвалахиз 30 йис я. Ада тербиячивиле зегьмет чIугвазва. Фатима Азербайжан Республикадин Хачмаз райондин Лечетрин хуьряй я. Вичин ери-бине Хив райондин ЦIинитIдилай тир Абдурагьманова Мафирата ина кIвалахиз 35 йис хьанва. Алай вахтунда ада продуктар авай складдин  заведующийвиле зегьмет чIугвазва.

Къуй квехъ, гьуьрметлу Къагьримат Османовна, центрада зегьмет чIугваз­вай амайбурухъни чандин сагъвал, кIва­лах­да мадни еке агалкьунар хьурай!

Надият Велиева