Сур чIаварин Кавказдин Албанияда Араза3 (румвийри ва юнанвийри4 и пачагьдин тIвар Орис, Оройз хьиз кхьенва) пачагьвал ийидай вахтунда (чи эрадилай виликан I асирда) гьар са миллетдихъ тарих авай лугьуз жедачир. Лезги халкьдин тарих лагьайтIа, лап къадимлуди я. Чун рахазвай­, къалин ци­феди кьунвай девирда ТIури ше­гьер­да (гилан Ахцегьар) мазан (ашукь) Гъабаца цавари вичиз ганвай уьмуьр гьалзавай.

Ам кесиб хизандай тир. Гъабац халкьдин арада тIвар-ван авай ашукь хьиз машгьур хьана. Адан манияр виридаз хъсандаказ чидай, рикIе аманат яз хуьдай. Гъабацакай сифте малумат кхьейди ва чав агакьарнавайди лезги халкьдин писатель, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, “Смоленскдин чилел”, “Пакаман ярар” романар ва маса эсерар кхьей, РФ-дин писателрин Союздин член, Чеперин хуьруьн баркаллу хва Искендер Къазиев я. Ада тунвай материалрай чаз чир хьайивал, мазан Гъабацахъ рикI алай са руш авай кьван, адан тIварни Везай тир. КIани рушавай ва адан буба-дидедивай кузвай жегьил рикIер сад хьун паталди разивал къачурла, Гъабац, геж тавуна, КIах шегьердиз, вичин сусаз мехъерин партал ва маса савкьатар къачун патал рекье гьатнай. Гьайиф хьи, и алемда «чIулав аламатрин» крар тIимил  хьайиди туш. КIах шегьердив агакь тавунмаз, Гъабацав диде-бубадилай хабар агакьна: «вири кIвалахар туна, чан хва, жезмай кьван фад кIвализ хъша. Везай чуьнуьхнава! Ам са мазаратди, вичин­ шивцел ацукьарна, гваз катнава. Гьинихъ фен­ва­тIани чир хьанвач”.

РикI чукIулдив ядай хьтин ихьтин бедбахт хабар агакьай, Гъабацан гуьгьуьл михьиз хана, шадвилерив ацIай мурадар, экуь умудар туькьуьл накъ­вариз элкъвена. Адаз вуч ийидатIа чизвачир. КIеве акIай и береда, Искендер Къазиева лугьузвайвал, мазан Гъабаца туькIуьрнавай шиир чал агакьнава: ада, чуьнгуьр къачуна, шехьиз-шехьиз,­ мани лагьана.

Гьа и бед вахтунилай Гъабаца куьтягь тежер гъамар, хажалатар, алемда авай кьван дарвилер, бухавар хьиз, ялиз хьана. Вичин кIани цуьк-тават Везай ахкун паталди ам тефей чка хьанач — Албан уьлкведин гьар са пипIе вичин гел туна.

Мазан Гъабац еке алакьунар авай ашукь тир. Адаз халкьдин арада гьуьрмет авай. Па­чагь Аразазни мазан Гъабац лап хъсандиз чидай. Албания­дин кьилин шегьердиз атайла, Гъабаца Араз пачагьдиз лагьанай: “Зи кIани руш са мазаратди чуьнуьхнава. Минет хьуй ваз, ам жагъуриз куьмек це”­. Араза гьуьрметдивди мазан гъавурда тунай: руш авай чка чир тахьанмаз, са куьмекни гуз жедач.

ЯтIани Гъабац секинз акъвазнач. Ада вичин кIа­ниди жагъурун давамарна, вири Албания кIва­челай авуна. Бахт, рагъ хьиз, адан чиниз хъуьрена. Гъабац вичин ярдин геле гьатна. Са акьван вахт фенач, адаз чир хьана хьи, руш чуьнуьхнавайди тIуриви (Ахцегьрин) серкердин хва я. И ма­заратди Гъабацан вил ацукьнавай руш, Партав (гилан Барда) шегьердин мукьув гвай вичин пара девлетлу халудин махсус кIеледиз тухвана, чуьнуьхарнавай.

Гъабаца вичин дустарихъ галаз санал Везай кьулухъди вахчун патал алахъунар авуна. Гьа­йиф­ хьи, адан мурадар кьилиз акъатнач. Са къаравулди ахъаяй хьел Гъабацан рикIе акьуна. Бедбахт Везаян вилерай накъвар, сел хьиз, авахьнай. Ру­ша нефес амачир Гъабацан хурал адан гапур туна. Ахпа милидаказ гададин къанвай хурал кьил эцигна, вичини чан гана.

Искендер Къазиева мазан Гъабацан “Элкъвезва зын, чан зи парква” шиир ва адакай кьиса 65 йис хьанвай мискичви, хуьруьн кьисачи, пенсияда авай колхозник Хамет Айбетовавай 1967-йисуз кхьенвай ва вичин архивда хуьзвай. Аквазвай­вал, гъамарин мугьитда5 чуьхуьнар авур хьтин тес­нифда, тарихдин, чIалан, эдебиятдин гьа сур чIа­вариз адет хьанвай гьарфаринни гафарин арада, къенин лезги гафарганра авайбурухъ галаз гекъигайтIа, пара дегишвилер ава. Агъадихъ чна Искендер Къазиеван архивдай гьат хъувунвай­ шиир, дегишвилер кухтун тавуна, баянарни галаз (эсерда ахцегь ну­гъатдиз хас кьетIенвилер гьалтзава) чапзава.

Я чан эллер, за вуч ийин,

Зы6 рикIика7 хьана цIивин,

Ахквазеч8 заз садрени9 чин

Везай лугьур кIени10 рышен11.

 

Алпан12 чилел экъвезва зын13, чан зы парква­14­,

Югъзи-йифзи15 ишезва зын, чан зы парква.

 

Зун феневай КIах16 шегьерзиз,

Везай патал парталар гъиз.

Сувуз кънчIей17 дана къигъиз,

Чинихне18 ки19 зы яр няниз.

 

Алпан чилел экъвезва зын, чан зы парква­,

Югъзи-йифзи ишезва зын, чан зы парква.

 

Кьвеб-кьвеб20 булах ей21 хьи улар22,

Пагь иер ей ийизей23 хъвер,

Кьвеб чIиб элей24 гьаркьуь къуьнер;

Гад25 агудзей26 гужлу гъилер.

 

Алпан чилел экъвезва зын, чан зы парква­,

Югъзи-йифзи ишезва зын, чан зы парква.

 

Кал ацазей27 даллай28 ягъиз;

Векь яазей29 рыгылзи30 хьиз;

Палкан31 гьалзей32 пара кIевиз;

Заг33 рахазей34 игъиз35— регъуьз.

 

Алпан чилел экъвезва зын, чан зы парква,­

Югъзи-йифзи ишезва зын, чан зы парква.

 

Къебелазиз36 акъатне37 зын,

Араз пачагь эвей жи38 гъун39,

Са чара тавуна жагъун,

Мад рекьеве40,  хьане41 юргъун.

 

Алпан чилел экъвезва зын, чан зы парква­,

Югъзи-йифзи ишезва зын, чан зы парква.

 

Бес за вучин, я чан гъуцар42,

РикI ишехьиз физва йисар.

Бахтаварар, гъизвай шошар43,

ТIури Гъабацаз я ясар44.

 

Алпан чилел экъвезва зын, чан зы парква­,

Югъзи-йифзи ишезва зын, чан зы парква.

_______________________

1  Мазан Гъабац (чи эрадилай виликан I лагьай асир) — чи гъиле гьатнавай сад лагьай лезги мазан (ашукь).

2  ТIури — сур чIавара Ахцегь хуьруьн тIвар я.

3  Араз, Орис, Ороиз (чи эрадилай виликан I асир) — Къавкъаз Албаниядин ва гьадак акатзавай тайифайрин пачагь тир. 65 йисуз Румистандин сардар Пумпидихъ га­лаз дяве тухузвай. Магълуб хьайила, муьгьтеж Румдин гьукум хиве кьуниз мажбур хьана.

4  Юнанвияр — грекар. Юнан (Юнанистан) — Греция.

5  Мугьит — океан.

6  Зы — зи.

7  РикIика — рикIикай.

8  Ахквезеч — ахквадач.

9  Садрени — садрани.

10  КIени — кIани.

11  Рышен —  рушан.

12  Алпан — Кавказдин Албания (Лезгистан).

13  Зын — зун.

14  Парква — вирт.

15  Югъзи-йифзи — югъди-йифди.

16  КIах — къадим лезги шегьеррикай сад я. Гилан Азербайжан Республикадик акатзава.

17  КънчIей — катнавай.

18  Чинихне — чуьнуьхна.

19  Ки — хьи.

20  Кьвеб-кьвеб — кьвед-кьвед.

21 Ей — тир.

22  Улар — вилер.

23  Ийизей — ийизвай.

24  Элей — алай.

25  Гад — инал: бегьер.

26  Агудзей — агуддай.

27  Ацазей — ацадай.

28  Даллай — мани, аваз.

29  Яазей — ядай.

30  Рыгыл — ругул, эркек.

31  Палкан — балкIан.

32  Гьалзей — гьалдай.

33  Заг — зав.

34  Рахазей — рахадай.

35  Игъиз — вердиш тушир.

36  Къебелазиз — Къебеладиз. Къебела — къадим лезги ше­гьер­рикай сад я. Гила Азербайжан Республикадик акат­зава­.

37  Акъатне — акъатна.

38  Жи — чи.

39  Гъун — святовеликий. Инал Араз пачагьдикай ихтилат физва.

40  Рекьеве — рекьева.

41  Хьане — хьана.

42  Сур чIавара, бутриз ва цIуз икрам ийидайла, лезгий­ри, гьакI маса халкьари хьиз, “иллагьийриз” гьа икI лугьу­дай.

43  Шошар — сусар.

44  Инал шиир кхьенвайдаз ТIури (Ахцегь) вичиз лап яс­ чIугвадай чка хьанва (чкадиз элкъвена) лугьуз кIан­за­ва­­.

Мурад Саид, шаир, критик