И мукьвара чи ватанэгьли, Москвадин РАН-дин директордин меслятчи, бизнес-компанийрихъ галаз кьиле тухузвай проектрин координатор, Гидроэнергетикадин Международный Ассоциациядин (IHA) член Артур Билалович Алибегован проект Россиядин экологиядиз талукь вини дережадин шабагьдиз – “В.И.Вернадскийдин тIварунихъ галай экологический милли премиядиз” лайихлу хьана.
Артура РАН-дин экологиядин ва эволюциядин месэлайрин институтдихъ ва “РусГидро” тешкилатдихъ галаз санал 2016-йисалай кьиле тухузвай кIвалах Кеферпатан Осетияда яшамиш хьайи Кавказдин барс (пеленг хьтин йиртижи гьайван) мад иниз куьчар хъувунин (арадал хкунин) месэладиз бахшнава.
А.Алибегован ери-бине Ахцегь райондин Чеперин хуьряй я. Ам 1987-йисуз Украинада дидедиз хьана. Адан аял вахтар Дагъустанда акъатна. ЧIехи классра кIелзавайла, ам хизандихъ галаз Москвадиз куьч хьана ва ина мектеб, гуьгъуьнлай МГУП (Московский госуниверситет природообустройства) куьтягьна.
Студент тир вахтунда “Россиядин ЕЭС” РАО-да тежрибадин кIвалахар кьилиз акъуддайла, ватанэгьлиди вич алакьунар ва, кьилинди, ашкъи — майил авай гележегдин пешекар тирди къалурна. Гьавиляй ам, вуз куьтягьайвалди, “РусГидро” тешкилатдиз кIвалахал кьабулна. Ам гьа са вахтунда аспирантурадикни экечIна, кандидатвилин диссертациядин винел кIвалахиз эгечIна.
“РусГидро” тешкилатда кIвалахдив эгечIай Артур Россиядин вири чкайра цIийи ГЭС-ар эцигуниз талукь социальный ва экологический месэлаяр гьялун патал рекье туна. Жавабдарвални пешекарвал истемишзавай везифаяр цIийиз кIвалахал атай жегьил патал алакьунар ахтармишунин имтигьанриз элкъвена. Аквазвайвал, ватанэгьлидилай хиве авай кIвалахар хъсандиз бажармишиз алакьна. Ада Якутияда ГЭС эцигуниз талукь проектдин, Красноярский крайда энерго-металлургический тешкилат арадал гъунин, Волгадал алай Чебоксарский ГЭС-дин цин гьамбарханадин дережа хкажунин, Бурейский, Усть-Среднеканский (Дальний Восток) ва маса ГЭС-ар эцигунин кIвалахра иштиракна. Дагъустан Республикадин Гоцатлдин, Амурский областдин Нижне-Бурейский ГЭС-ар эцигунин карда Артур Билаловича гьа сифтедилай агалкьунралди ишлемишиз вахкудалди кIвалахна.
2013-йисуз чи ватанэгьлидиз ООН-диз гидроэнергетикадин хилез регьбервал гун патал кIвалахал атун теклифна. Машгьур тешкилатда ада экологиядинни энергетикадин рекьяй цIудралди уьлквейра лап хъсан проектрин тежриба чирна. Дуьньядин дережада пешедин рекьяй тежриба кIватIайдалай кьулухъ Артур Алибегова “Сборник инновационных решений по сохранению биоразнообразия для гидроэнергетики” тIвар алай ктаб чапдай акъудна. И ктаб гидроэнергетикада тежрибадин кIвалахрикай менфят къачунин карда лап хъсанди яз гьисабзава.
2014-йисалай ада, ГЭС-ар эцигдайла, тIебиат хуьнин рекьяй хъсан чешнеяр къалурай “Бурейский компромисс” проектдиз регьбервал гана.
2017-йисуз Артура мад са важиблу кардик кьил кутуна: цин гьамбарханаяр ацIайла, гьайванар хуьдай ва абур гуьзчивилик кутадай серенжемар тешкилна. Ада вичини са шумуд сеферда ацIанвай цин гьамбарханайриз аватай гьайванар къутармишна. И проектни 2017-йисан лап хъсанбурукай яз гьисабна.
Менфятлу крарик кьил кутазвай ва абур мукьуфдивди макьсаддив агакьарзавай пешекар датIана гьерекатдик ква. ООН-да вичин везифаяр кьилиз акъуддай вахтунда ада Волгоградский областдин Волго-Ахтубинский вацIарин яд алахьдай къерехарни гуьнгуьна хтунин кIвалахар тешкилна. 2017-йисуз проект агалкьунралди кьилиз акъудайдалай кьулухъ 2018-йисалай Артура Москвада РАН-да кIвалахиз эгечIна.
Ватанэгьлиди кьилиз акъудай энергетикадин хилез талукь илимдинни тежрибадин кIвалахриз пешекаррин гегьенш къатари фикир гана. Кьилди къачуртIа, Артура вичин амадагрихъ-пешекаррихъ галаз санал электроэнергиядин гидро-ракъинин генерациядин концепция туькIуьрна. И кIвалахрай Артур “Гидроэнергетикадин лап хъсан алим” тIварцIиз лайихлу хьана. Адан илимдинни тежрибадин кIвалахрикай “РусГидро” тешкилатди тежрибада менфят къачуз эгечIна.
Алай йисуз Артуран команда Россиядин Минэнергодин конкурсдин гъалибчи хьана. Ватанэгьлиди алай вахтунда электроэнергетика мягькем камаралди вилик тухунин ва экологиядин месэлайриз талукь са жерге илимрин кIвалахар гъиле кьунва.
Артур Алибегов ватанпересвилин руьгь авай кьегьал я. Дагъустандиз ам гьар йисуз хквезва. Мергьяматлувилин “ЛЕКИ” фондунин векилрикай сад я. Ватанэгьлиди Дагъустанда Самур вацIни ахтармишна, адан мумкинвилер чирна. Самурдин артезианский цин месэла чирунални хъсан пешекар Артур Алибегов желбна, ада и проектдин нетижада экологиядин жигьетдай арадал къведай хаталувилериз талукь къарар гьазурна. Лезги халкьдин общественный уьмуьрда Артура маса ватанэгьлийрихъ галаз санал Лезгинцеврин хизандин ирсиниз талукь месэлайризни, Махачкъалада памятник эцигунин кар акьалтIарунизни фикир гузва.
Бажарагълу пешекар 2030-йисал кьван энергетика вилик тухунин лап хъсан гьалар виликамаз тайинарунин конкурсда гъалиб хьунай Минэнергоди, электроэнергетика вилик тухуник пай кутунай “РусГидроди” грамотайралди къейдна. Чухсагъулдин чарар, гьуьрметдин грамотаяр адахъ мадни гзаф ава.
Къуй адахъ гележегдани анжах агалкьунар хьурай!
Куругъли Ферзалиев
