Гьар са халкьди вич миллет тирди литературадин, культурадин, искусстводин агалкьунралди тестикьарзава. Литература авачир халкьдикай миллет хьайи меселаяр тарихда авач.

И мукьвара акъатнавай “Лезги зарияр” справочникда (туь­кIуьрайди — Къ.Акимов) 154 писатель гьатнава. Абурук са кьадар жегьилар ква. Пис кар туш, хьурай. Писателри ктабар кхьизва, а ктабрин кьисмет кIелдайда гьялзава. КIелдайда акъудай къарар садавайни дегишиз жедач. Гьавиляй мад ва мад сеферда кар бажарагъдал акъвазнава. А бажарагъдин месэлаяр алай вахтунда гьикI я?

Хизандин дуланажагъ тухун четин хьанвай шартIара халкьди, эвелдай хьиз, ктабар къачузмач, абур кIелзамач. Ктабханайри кьериз-цIаруз акъудзавай чIавуз гьукуматдивай писателриз гьихьтин куьмек гуз жеда?

Лугьун чна, гьукуматди писателриз мажибар тайинарда. Ахьтин чешнеяр дуьньяда авазва. Месела, Швейцарияда, гьар са писателдиз вичиз къвезвай гонорарни гайила, вацра са агъзур доллар пулни гузва. Чи къунши республикайрани, и четин вахт фикирда аваз, писателрин гъил кьун тавуна тазвач. Амма 40 чIалал рахазвай, кхьизвай Дагъустанда ни тайинарда а мажибар? Россиядин писателрин — пешекар писателрин ктабрай автордин гьакъи — гонорар гузмач. Союздин членар хьанвайбур 300 касдив агакьнавайла, цIуд сеферда артух членар тахьанвайбурни авайла?.. Низ гуда, низ гудач, гьикI хкярай, ни хкярай?

Алай вахтунда чпин харжидалди ктабар акъудзавайбурун кьадар гьукуматди акъудзавайбурулай хейлин артух хьанва. Абур вужар я?

Гзаф кьадарда литературадивай яргъа инсанар, ктабханайри чпин къваларивни гатIунар тавурбур, гужуналди чпин кубут затIар халкьдал илитIзавайбур, писателрин арайриз къвез кIанзавайбур.

Гаф, чIал гапурдилайни къуватлу я. Писа­телдиз сифтени-сифте жавабдарвал хас я. И фикирдихъ галаз графоманар рази туш. Нетижада, чпикай писателар хьанва, чпихъ ктабарни ава лугьуз, хуруз гъуд ягъиз­ къекъвезвайбурун кьадар гзаф жезва. Кьулухъай чпин гуьгъуьна авай себни ягьанатдин хъвер абуру кьатIузвач, я кьа­тIузни жедач. ИкI туширтIа, абуру чпиз а рехъ кьадачир. Абуруз писателдин пеше адлу, гьуьрметлу пеше яз чида.

Бес гьакI тушни?

Халис руьгьдин хазинадик пай кутазвай, гьахьтин литература яратмишзавай писателар фикирда аваз, эхь, гьакI я. Абуруз адлу­вал ваъ, къадирлувал герек я, амни чпиз ваъ, абуру кхьизвай шейэриз. Амма къе писателар, ятар гзаф атай рагъул вацI хьиз, тепилмиш хьанвайла, абурун арадай кьериз-цIаруз кам къачузвай халисан шаир, бажарагълу писатель ахкван хъийизмач, ктабар къачузмач, акъатзавай кьван вири ктабар кIелун мумкинни туш, лап кIелай­тIа­ни, кьил какахьзава, гьим хъсанди, гьим писди ятIа аннамишун четин жезва. Нетижада писателар ва абурун ктабар ягьанатриз элкъвезва. Гзаф рикI тIардай, гъалаба кутадай гьал я.

Вучиз? Уьмуьрдин вири хилера базардин алакъаяр тайин жезва. Амма литерату­ра — им кьетIен вилаят я. Ина базардин темя­гьар аваз атайбур базардин ахлакь тайи-на­риз алахъзава. Ахьтин ктабар маса гузвайбуру чпин намус маса гузва. Абуру чебни, кIелзавайбурни чIуру рекье твазва. Им,  халис шегьре рекьяй экъечIна, аруш хьайи жи­гъирриз хъфин жезва. Вучрай? Четин су­ал я. Лугьун чна, зиян гузвай, зайиф­ ктаб кхьей­­­авай штраф къачун. Эгер ктаб акъуд­дай (хизандихъай атIана) артухан пул­ ава­тIа, гузвай зияндай штрафни це. Ахь­тин­ авторрин тарифзавай, абуруз сифте гафар кхьизвай редакторри, рецензентрини штраф гурай. Жедай месэла яни? Ам ни ва гьикI кьи­лиз акъудрай? Лап гьакI хьанай­тIани, за­йиф ктабри гузвай зиян гекъигиз тежер кьван ар­тух я. Ибур чIана рикIик квай гъалабади ви­лик кутазвай, рикIел гъизвай рекьер я. Ахь­тин камари чIехи руьгь хуьз куьмек гудач­.

Гьар са миллетдин уьмуьрда мичIи ва экуь девирар жеда. Алай вахт чун, чи руьгь патал вацран мичIер хьиз я. Руьгьсузвили рикIин никIе агъавал ийизва. ЭчIел эчIедай кас гьинава?

Хуьруьн чкада сал-мал авай ксари ча­ра авачиз зегьмет чIугуртIани, шегьерда чIе­хи паяриз зегьмет чIугваз кIамач, же­гьил­риз лагьайтIа, кIелуникай, пешекарвал къачуникай гьяз амач. Абурун чIехи пай ктабриз герексуз затIариз хьиз килигзава. И гьалара ктаб гадарай гъиле яракь твадай, намус гадарай кьиле чалкечир фикирар, гьиссер твадай чIулав къуватар кардик экечIзава. И рекьяй са чун ваъ, са Урусат ваъ, вири инсаният нефинж я лагьайтIа, жеда. Амма гьакI лагьана акъвазуналди куьтягь жезвач. Эхь, уьмуьрди вири хилерай чи вилик четин месэлаяр гъизва. А месэлайрай кьил акъудун патал сагъ руьгь герек я. Идеология чинихъди фенвай, тIе­биатдин къуватрини инсандиз басрух гузвай гьалара, руьгьни зайиф хьайила, инсанди гьикI дурум гурай?

Литература, писателар миллетдин ­ве­­­килвал ийизвай руьгьдин важиблу хел хьуниз килигна, гзафбур тахсиркарар жа­гъин тийидай арайра писателрик тахсирар кутаз алахъда. Халкьдин наразивал кIва­ле­рай куьчейриз, майданрал акъатай дуьшуьшра ахьтин туьгьметар мадни къалин жеда.

Митингдин жергейриз вил вегьейла, писатель герек гьа сифте жергеда жен, рахазни, гьарагъизни.

Ихьтин вакъиаяр жедалди халкьдин тIални квал авай шиир, гьикая, макъала ла­зим вахтунда гьахъвал, инсандин хатур кIа­нивиляй лагьанвай шаирдин, писателдин гаф кьилинди тирди рикIелай алудда. Ал­лагьдин весияр, пайгъамбаррин келима­яр рикIел техуьзвайбурун хиялда писателрин, арифдаррин келимаяр амукьдани?

Гьелбетда, дуьньядин са бязи халкьарив гекъигайла, чун, лезгияр, кьадардиз гъве­чIи халкь я. Амма писателар чахъ чIе­хи­ халкьдихъ кьван ава. Са бязи философри им миллетдин хъсан тереф яз кьазвач. Вич чIехи халкь  яз, писателар тIимил хьун мадни пис тушни? Гьар гьикI кьуртIани, кар кьадардал ваъ, еридал акъвазнава. Халис ша­ирди, вичин халкьдин дерди-баладик къуьн кутуна, адан кьисметда иштираквал къалурун, митингриз фин, анрал рахун я лагьана ни тестикьарда? Писателди вичин гаф яратмишунра лугьуда. ГьакI тирди чаз садрани-кьведра тестикь хьанач. “Садвал” гьерекат кардик квай йисара а кар мадни субут хьана­. Гьиниз фена а вахтунин “патри­отар”? Писателар лагьайтIа, гьа алай чкайрал алама, лезги шаиррин шииррин сес гьа вахтундани,­ гилани, хци зенг хьиз, халкьдин­ япара акьаз­ва, а сесини халкьдин азад гьисс, кьакьан руьгь хуьз­ва. Ре­гьят­ рехъ яни? Ваъ. Я Етим Эминаз, я Кьуьч­­хуьр Саи­даз, я Сулейманаз ре­гьят хьайиди туш. Чаз кудай цIар тун патал абу­ру­ гьихьтин къимет ганатIа, вуч а рекье къур­банднатIа, виридаз тайин я.

Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир

( КьатI ама )