И гад гзаф чимиди хьанвайтIани, Истамбулдин куьчеяр инсанрив ацIанвай. Иллаки кьилин базардиз физвай куьчейра инсанрин гьерекат генани къизгъин тир. Цеквер хьиз, йигиндиз чпин дердийра авай инсанрин арада са кас вичин парталралди, къекъуьнин еришралди амайбурулай тафаватлу жезвай. Ада, вирида хьиз, тади ийизвачир, на лугьуди, и тади квай инсанриз адаз манийвал гуз кIанзавач. Адалай алатиз физвай инсанри, кьулухъ элкъвез, са вил ягъиз, чпин рехъ давамарзавай. И шегьерэгьлийрин алукIунриз ухшар тушир парталар алай касди, са куьнизни яб тагана, вичин рехъ давамарзавай. Ам вич и йикъара вердиш хьанвай карвансарадин гьаятдихъ физвай. Чинин кIалубри, и чкадин инсанриз хас тушир парталри ам чара уьлкведай тирди къалурзавай. Гьинай я, вуж я гзафбуруз карвансарада чизвачиртIани, ам багьа мугьман хьиз кьабулзавай.
Ам гьаятдиз гьахьна ва такабурлувилелди, амма дамах гвачиз, сериндик куьсруьдал ацукьна. И куьсруь адаз карвансарадин са къуллугъчиди гайиди тир. Далудихъ галай чуьнгуьр са патахъ эцигна, ада вичиз чай гъун тIалабна. Амма адан сивяй гаф акъатдалди вилик квай гъвечIи столдал чайдин къапар ва шекердан эцигна, къуьнел дасмал алай къуллугъчиди хушвилелди «башуьсте» лагьана, вич генани гьи буйругъ хьайитIани тамамариз гьазур тирди къалурна. Ашукьди кьилин ишарадалди вичин разивал къалурна ва “сагърай” лагьана.
Ашукьди чай хъвазвай ва элкъвена серинрик ацукьнавай инсанрални са вил вегьезвай. Гьелбетда, ина цIийи-цIийи инсанарни пайда жезвай, сад-кьведра акурбурни, таниш хьайибурни авай. Ангье Тевриздай тир савдагар, гьамиша карванар гьалзавай араб ва мад са кас… И кас ашукьдиз пуд югъ тир акваз, ада ашукьдин манийриз дикъетдалди яб гузвай, хъфидайла пулни гузвай. Гьелбетда, чара вилаятда авай ашукьдиз пулни герек тир, амма кьилел пекинин турба хьтинди алай и кас я вич, я ашукь сад-садав раханачир. Адан парталри ам адетдин рекьин мугьман туширди къалурзавай. Адан патав мад кьве кас жезвай, аквар гьаларай, абур адан къаравушар тир.
Чай хъвайидалай кьулухъ сада ашукьдиз са вуч ятIани лагьана ва ам чкадал ацукь хъувурла, ашукьди вичин саз гъиле кьуна. Ада туьрк чIалалди са агъайна мани тамамарна. Вирида капар яна, пуларни вегьена ва мад манияр лугьун тIалабна. Бирдан кьилел турба алайдан патав гвайбурукай сад ашукьдив агатна ва са вуч ятIани тIалабна. Ашукьди вичин разивал къалурна ва цIийи мани лугьуз башламишна. И мани ада садни гъавурда гьат тийизвай лезги чIалалди лагьана ва ахпа гьа и эсер туьрк чIалалдини тикрар хъувуна. Мад вирида капар ягъуналди чпиз мани бегенмиш хьайиди къалурна. И сеферда кьилел турба хьтин чалма алай кас ашукьдив агатна, пулни гана ва туьрк чIалалди “вун гьинай я, вуч кас я?” лагьана хабар кьуна.
— Зун Дагъустандай, Лезгистандай я, гьуьрметлу агъа, — жаваб гана ашукьди. — Зи тIвар Ибрагьим я, амма заз вирида ашукь Ибрагьим лугьузва.
— Вуна лагьай чIалар вибур яни? — суал хгана, таниш туширда вичин тIвар Эмирбег тирди лагьана.
— ЧIалар зибур туш, и манидин чIалар Дагъустанда ва Шеки-Ширванда машгьур шаир Етим Эмина теснифнавайбур я. Ам неинки са заз, гьакI виридаз истеклу шаир я. Адан чIалариз йиф-югъ яб гуз жеда.
— Вун сагърай, ашукь Ибрагьим. Вуна фагьумнатIа, зун иниз къвез са шумуд югъ я. Атунин себебни, за ваз лугьун, хатадай и куьчедай фидайла, вуна лезгидалди мани лугьун я. Заз лезги чIал чида, зи чIехи бубаяр Дагъустандай я. Зун гьамиша ина яшамиш жезватIани, заз зи бубадини дидеди лезги чIал чирна. Зун и шегьердин гьакимдин къуллугъдал ала, назир я. За вакай ихтилат авурла, шегьердин гьакимдиз вун акун кIан хьана. Ша чун кьведни адан патав фин. Адан вил чал ала. Къуй гьадазни лезги чIалан, лезги аваздин ван хьурай.
Ашукь Ибрагьим, карвансарада авай мугьманривай багъишламишун тIалабна, Эмирбегахъ галаз куьчедиз экъечIна. Фидай рекье абур лезгидалди рахазвай, анжах Эмирбега ара-ара лезги гафарин чкадал туьрк гафар ишлемишзавай.
— Вуна багъишламиша, завай, вавай хьиз, лезгидалди рахаз жезвач, гьавиляй за туьрк гафар ишлемишзава. Гьамиша туьркверихъ галаз рахазва, кIвале зун зи аялрив лезгидалдини рахазва, туьрк чIалалдини. КIел-кхьинни туьрк чIалалди ийизва.
— Зун ви гъавурда акьазва, — лагьана ашукьди. — Вун ватандивай къакъатнава. Элкъвена вири туьрквер хьайила, гьабурун чIалалди рахана кIанда эхир. Амма вуна хайи чIал рикIелай алуд тавун ва жуван аялризни дидед чIал чирун — им лап аферин къведай кар я.
Ихьтин ихтилатар ийизвай абур шегьердин гьакимдин кIвалив агакьна. Умарбея абур хушвилелди кьабулна ва ашукьдиз вичин патав ацукьун теклифна. Гьасятда суфрани акъатна ва недай хуьрекар, чайни. ТIуьна куьтягьайла, Умарбея Ибрагьимавай хабарар кьаз хьана ва ихтилат Етим Эминакай кватна.
— Вуна лугьузвайвал, гьуьрметлу ашукь, — давамарна Умарбея, — куь шаир вири Дагъустанда ва Шеки-Ширвандани машгьур я ман. Адахъ гьа вуна лугьузвай хьтин зурба дережа авани?
— Зун Етим Эминаз къимет гудай кьван пешекар туш, амма за квез са шумуд мани лугьуда. Са хейлинбурун авазар халкьди теснифнавайбур я, зани адан чIалариз санбар авазар туькIуьрнава ва халкьдин межлисра тамамарзава. Заз аквазвайвал, Эминан манияр халкьди еке ашкъидивди, гьевесдивди кьабулзава. Гзафбурун сивера адан манияр халкьдинбур хьиз чкIанва.
Генани алава ийиз кIанзава: Мамрач Къазанфарбег Зульфикъаровавай хьиз, Эминан шииратдиз мад садавайни къимет гуз жедач. Ада кхьенай: “На куькIуьрна, стха, — вун Аллагьди хуьй! Дили-диванадиз чирагъ, эй азиз!”.
— Ада квекай кхьизва? — жузазва генани Умарбея.
— Эмина и фана дуьньядикай, халкьдин яшайишдикай ва инсанвиликай виревирдер ийизва. Ада гьакI дуст-душмандикай, тарихдин вакъиайрикай, муьгьуьббатдикай лап кьетIен къайдада чIалар теснифзава. Лугьун лазим я, Эмин лап савадлу инсан я, гьавиляй ада вичин эсерар фарс, туьрк, араб чIаларалдини туькIуьрзава. Гьелбетда, хайиди тир лезги чIалалди ада кхьизвай шиирар халкьдин арада са куьруь вахтунда машгьур жезва ва, за винидихъ лагьайвал, абур манийриз элкъвезва.
— Квехъ мад шаирар авачни? — суалзава Умарбея.
— Лезги халкьдихъ агъзур йисарин девирда гзаф шаирар хьана, амма гзафбурун теснифар квахьна. Абуру теснифзавай шиирарни фарс, араб чIаларал тир. Халкьдин чIехи пай савадсуз тир, гьавиляй, белки, абур халкьдин рикIелни аламукьнач жеди. Етим Эмина сифте яз лезги чIалалди (хайи чIалал кхьейбур мадни хьанатIани!) шииратдин жавагьирар теснифиз жедайди вичин чIаларалди субутна. Гьавиляй ам халкьдиз гьакьван кIанда ва багьа я. Ам гьакъикъатдани лезги халкьдин чIехи шаир я.
— Туьркиядани гзаф тIвар-ван авай шаирар ава, — давамарзава Умарбея. — Ажеб жедай ам чи шаиррихъ галаз гуьруьшмиш хьанайтIа…
— Гьайиф хьи , гьуьрметлу Умарбей, чи масан шаир чавай къакъатна цIуд йисалай гзаф алатнава.
— Багъишламиша, устад, заз чизвачир, вичиз женнет кьисмет хьурай, я Аллагь, — Умарбея, кьве гъил хкажна, дуьа авуна. Гьадахъ галаз Ибрагьима ва Эмирбегани дуьаяр авуна, Эминаз женнет кьисмет хьун Аллагьдивай тIалабна.
— Гила, гьуьрметлу ашукь, гьа вуна лагьайвал, шаирдин са шумуд мани лугьун тIалабзава. Эвелдай туьрк чIалалди лагь, ахпа, чун куь чIалан везиндин гъавурда гьатдайвал, — лезгидалди.
— Башуьсте, — лагьана, ашукьди саз хурал хкажна.
Ашукь Ибрагьима, шегьердин гьакимди тIалабайвал, сифтедай туьрк ва ахпа лезги чIаларал манияр лагьана. “Фана дуьнья” мани кьве чIалалди лагьайла, Умарбея яргъалди капар яна ва “аферин шаирдиз” лагьана, мадни лугьун тIалабна. Гьа икI са шумуд мани лагьайдалай кьулухъ ашукьди нубатдин мани “Туькезбан” малумарна. Умарбея а саягъда дикъетдалди яб гузвай хьи, на лугьуди, адаз гьар са цIар эхирдай эзбер ийиз кIанзавай. Мани куьтягьайла, Умарбей кIвачел къарагъна ва ада ашукь Ибрагьим къужахламишна.
— Аферин, ашукь, вазни и гуьзел сесиналди манияр лагьай, куь лезги халкьдин зурба шаир Етим Эминазни ихьтин жавагьирар теснифай. За умудзава, ихьтин шииратдин кукIушрив агакьай шаир халкьди садрани рикIелай ракъурдач. Адаз къимет гележегди гуда. Адан ктабар чап авун, шиират хуьн куь халкьдин чIехи буржарикай сад я. За лагьайтIа, вуна инал лагьай ва хуралай чизвай шиирар заз кхьихь, абур чи пешекаррив чап ийиз тада. Заз шиирар ва манияр гзаф кIанда, вун ватандиз хъфидайла, са цIуд ктаб вазни багъишда, къуй лезги шаирдиз чнани гьуьрмет ийизвайди адан ватанэгьлийриз чир хьурай. Вун фад хъфейтIа, за ктабар вав агакьарда.
— Пара чухсагъул, агъа, чи шаирдиз ихьтин гьуьрмет авунай. Дагъустандиз хъфейла, за куь ихтилатар чи халкьдив агакьарда. Са шакни алач, чи халкьди вазни чпин патай аферин лугьуда.
— Чна вун хьтин ашукьдизни савкьат гьазурнава, ам вав Эмирбега вахкуда. Вун чи уьлкведа чна гьамиша шадвилелди кьабулда, ша чи патав чи рикIер цицIи ийиз, чIехи шаир Етим Эминан манияр лугьуз.
Гьакимдиз “сагърай” лагьана, Ибрагьим къецел экъечIна, адан гуьгъуьналлаз — Эмирбегни. Адан гъиле парчадин турбада аваз чуьнгуьр ва са чанта авай (аквар гьаларай, ада пул авай). “Ибур ваз гьакимди ганвай савкьатар я, зи савкьатар за вав пака вахкуда”. Сагърай лагьана, Ибрагьим карвансарадихъ рекье гьатна. Вичиз чара авунвай кIвализ хтайла, ада сифтени-сифте парчадикай чуьнгуьр хкудна. Им халис ашукьрив жедай саз тир, амма адал туьрк чIалалди къизилдин гьарфаралди кхьенвай: “Лезги шаир Эминан чIалар дуьньядиз машгьур ийизвай ашукь Ибрагьимаз Умарбеян патай”. Ибрагьим лап цавук хкIуна, адан шадвилихъ кьадар амачир. Ашукьдиз чуьнгуьрар, сазар гзаф багъишайди тир, амма и саз Эминан мани лагьай ашукьдиз я эхир. Ада саз куькдик кутуна, лап ашкъидивди мад Эминан мани лагьана. Маниди, карвансарадилай алатна, лезги чилин винел лув гана, ада ашукь хквезвайдакай хабар гузвай.
«Лезги Газет»
