Бизнес… Вуч аламат я икьван вичикай  рахазвайди? Садбуру адан тарифзава, гьатта инсан гьасятда девлетлу ийидай суьгьуьрдин тIвал хьизни къалурзава.

Са гьакьванбур адакай къана рахазва. Иллаки, а “суьгьуьр­дин тIвал” галукьна, чеб  буржарани гужара гьатайбур.

Са кьадарбурузни ам вуч ятIа чизвач. Гьа и кар себеб яз, адакай чпихъ са жуьрединни я намус, гъейрат, я инсанвилин ерияр тахьай­буру — лутуйри менфят хкудзава. И карни чаз саки гьар юкъуз СМИ-рин гзаф такьатрай, виридалайни артух чи телеканалрайни интернетдай (жуьреба-жуьре сайтрай) раижзава. Гьаятра, куьчейра, базаррал, масанрани жуьреба-жуьре рекламаярни (шикилар, рекъемар, кхьинар) тIимил гьалтзавач. Гьатта аялрин гъилера авай бязи дафтарарни, ктабарни, къугъвадай затIарни, алукIзавай пек-партални гьа “бизнес” лугьудай “суьгьуьрдин тIвал” машгьурзавайбур, фикир желб ийиз тазвайбур хьанва.

Сагъламвал хуьникай, спорт, илим, образование, маса хилер вилик тухуникай, за гьиссзавайвал, акьван реклама (вири санлай къачурлани) жезвач.

Чи обществода кьиле физвай бязи крариз, кьабулзавай бязи законриз къимет гайилани, ахьтин фикирдал къвезва хьи, государстводин дережада­ни “бизнес” ва “бизнесчи” чун, чи общество санлай кIе­верай акъудзавай, вирибурув цуьк акъудиз тазвай къуват (такьат) яз гьисабзава. Бизнес хуьн, ви­­ликди тухун патал законарни тIимил кьабулзавач…

Жув гъалатI тахьун патал зун мад сеферда къе­цепатан гафарин чIехи словарда къекъвезва. “Бизнес” — ингилис чIалай атанвай “кар, кеспи, алишвериш, карчивилихъ ва жув девлетлу авунихъ галаз алакъалу коммерция” гафар хьиз баян ганва.

“Коммерция” гаф латин чIалай атанва, “алишвериш” гаф хьиз баян ганва.

“Бизнесмен” гаф — “делец, коммерсант, предприниматель, капиталист, воротила, виринрай вичиз чIехи пулар,  девлетар акъудун патал са куьни­лайни элкъвен тийидай кас” яз таржума авунва.

“Коммерсант” гаф — “вичин хсуси алвердал машгъул кас, савдагер (купец)” хьиз къалурнава…

Аквазвайвал, гьич санални са затI гьасилуникай, арадал гъуникай раханвач. Алишверишзава вичиз кьуш хкудун патал. Шей гьасилзавайди масад я. Фяле, лежбер, конструктор, технолог, фермер ва икI мадни. Бизнесчи — арачи. Пара вахтара пулни, базарни вичив гвайди… Чи саки вири базарар гьа арачийри чпин хсусиятдиз элкъуьрнава.

Эхиримжи вахтара кьиле физвай аламатрай аквазвайвал (къалурзавайвал), “бизнесдиз” эл­къуьр­ тийизвай затIни чина авайди хьиз туш. Илла­ки дуьньядал элкъвенвай тIугъвалдин къадагъай­рин вахтунда.

И йикъара “Россия-24” каналдай машгьур­ журналист Э.Петрова тешкилай “Интернет-пандемия, или секта “СOVID-19” передачада-ахтарми­шуна къалурай аламатри неинки чи чIехи меркезра (Москва, Санкт-Петербург), гъве­чIи­ шегьеррани, дерин чIарахвар янавайди хьиз я. “Интернет-тренерар” лугьудайбур гзаф хьанва…

Интернетдин куьмекдалди уьлкведин агьалийриз, асул гьисабдай, чеб са куьнивни агакь тийиз, кIеве гьатнавайбуруз (кIвалах, кар жагъин тийизвай жегьилриз, дарман, чара гьат тавур начагъбуруз, ялгъуз хьана, кIеве авай яшлубуруз, къуллугъ гъвечIи яз, чIехи­вал кIанибуруз, кIелиз тежез, дипломрикай фикирзавай себийриз ва икI мадни) чеб “хкаждай”, “виликди тухудай”, “ахваррикай азад жедай”, “бизнес кутадай” ва икI мадни маса рекьерай “тарсар” гудайбур кардик ква! Журналистди абуруз санлай “секта” лагьанва. Инсанар алдатмишна, чпиз кIани рекьел алудун патал абуру кардик кутан тийизвай, лугьудайвал, цIикьвед аламат­ авач. Наркотикар, бейнидиз, руьгьдиз  таъсирдай кхьинар, магиядин аламатар, аяндаррин запабарни птикар, жуьреба-жуьре сирлу маниярни кьуьлер, гьайванриз хас бязи уюнар ва икI мадни… Вири аламатар интернетдин куьмекдалди махсус аудиторийрив ва гьакI адетдин ксарин кIвалеривни, мектебривни, вузривни агакьарзава. Интернет кардик квачир чка амач кьван. Виринра еке девлетар, гьа­кьван­ зурба къуватар, бахтар, гьунарар ва икI мадни чеб чпелай жезвайди хьиз къалурзава! Сегьней­рал артистар акI къугъвадач. Ибурун бажарагъ масад я.

Анжах куьмек агакьна кIанзавай ксари ибурун счетдиз сифте нубатда пул яна кIанза­ва. ТIимилни ваъ — еке пулар. Виликамаз икьрарар кутIунзава. Пул гуз тахьай гзаф ксар буржара гьатзава. Акьван­ чкадал къвезва хьи, эхирдай кIвали­кай-къакай, авай вири мумкинвилерикай, уьмуьрдикайни  магьрум жезва. Ибурун сектадиз аватайбуру чпихъ галаз аниз масабурни желб авун лазим я: буба, диде, вах, стха, аялар — вири…

Суал къвезва: ХХI асирда, илим, савадлувал, техника, технологияр, инсанрин алакьунар, мумкинвилер акьван вилик фин лазим тирла, икьван чIула­вар, руьгьдиз ичIи-пичIибур, лутуйризни гьарамчийриз лукIвал­за­вайбур гьинай къвезвайди ятIа?..

Вучиз лутувални угъривал, гьарамчивални чалкечирвал, наркоманвални ичкибазвал, инсанрин саймазвални авамвал виликди физвайди я? Чи гьар садан хизанда ихьтин, кар-кеспи авачиз, мефтIерал акатай нивай хьайитIани агъавал ийиз жедай, аяндарринни тапан “тренеррин” таъсирдик квайбур гьалтун мумкин я. Гьайиф!.. Мектебдиз те­фе­на, тапан бажарагърин клубриз, “михьи” дин­эгьлийрин жергейриз, жуьреба-жуьре “секцийриз” физвайбур ни гьисабна?

Гьайиф татана, гьикьван гзаф пулар секта патал харж авуртIа, гьакьван фад “девлетлуни”, “къуватлуни”, “бахтлуни” жедайдахъ инанмишарзава. Физва а рекьериз…

Тапан дарманар къачузва, ишлемишзава. Тапан “духтуррин”, жерягьрин патав лап регьятдиз физва. Пул къакъудун патал вичин багъридални гъил вегьез тазва. Сектадин­ тешкилатчияр, базаррал игиштанрал, казинойра чарарал къугъвазвайбур хьиз, йифен кIвалерин сагьибар — чалкечирри девлетлу ийизвайди хьиз, вишералди, агъзурралди себияр мадни ужуз, ажуз, начагъ жезвайди кьа­тIузвач…

Мад суалар къвезва: вучиз садбур икьван ажуз, муькуьбур акьван ягьсуз, са куьни­лайни элкъвен тийизвайбур жезвайди ятIа?

Чун гьакьван девлетлу, къуватлу, асиррин игитвилерин тарих, гьакьван хъсан адетарни къанунар авай уьлкведа, лугьудайвал, дуьньядин цивилизацийрин кукIушра яшамиш жезвайбур яз, лутудайни къенидай, игитдайни хаиндай, лацудайни чIулавдай кьил акъудиз тежербуруз гьикI, вучиз элкъвезвайди ятIа? Чахъ гьакъикъи илимар, чирвилер гуз­вай мектебар, ктабар, муаллимар, алимар амачни? Чи медицина, фармацевтика, духтурвилин пеше гьакьван кьулухъди хъфенани?

Чи экономика, культура, литература, карханаярни  рекьер, базарарни туьквенар, вири  мумкинвилер садлагьана лутуйринни угърийрин малдиз гьикI элкъвена? Бизнес бес лутувал авун яни? Лутувал ятIа, ам общест­водин сиясатдиз, кьилин фа­гьум-фикирдиз гьикI элкъуьрзава?

Аквар гьаларай, чина гьакъикъи уьмуьр, чирвилер, алакьунар, агалкьунар чпелай ас­лу тир гзаф къуллугъри чпин асул везифа­яр тамамарзавач, я ахьтин чирвилерни пулсуз гузмач. Бизнесдиз вич хуьдай пул тахьун садрани чир хьайиди туш эхир!.. Обра­зова­нидин, медицинадин, культурадин, спортдин, амай хилеринни къуллугъар — пулдихъ?..

Бизнес авай чкада государстводихъ затIни (къайгъуяр, къуватар, мумкинвилер, жавабдарвилер…) амукьзавайди туш жал?.. Государстводи вич халкьдин эменнидин, аслу туширвилин, саламатвилин замин я лугьузва эхир?..

ИкI чун гьинал кьван фида? Чи гележег, пакадин югъ, уьлкведин кьисмет гьихьтинди же­да? Уьлкве пулдихъ маса гана, пулдихъ ма­са къахчуз жедай мал ятIа?..

Бес “бизнесдиз” вучда?.. Акьуллу, марифатлу,­ лутувал квачир “бизнес” хьун мумкин яни?.. Зегьмет чIугун тавуна, шей гьасил тавуна чарадан гьисабдай девлетлу жез алахънавайбуруз “бизнесчияр” — чун хуьдайбур, виликди тухудайбур гьикI лу­гьуда?.. Яраб зун ягъалмиш я жал?.. Вичи кIел­дай са газет кхьин тийизвай, са хъсан ктабдиз пул гуз гьайиф къвезвай руьгьдин нефинждикай гъейратлу, камаллу карчи, бизнесмен жеда жал?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор