“Лезги-урус гафарган”-дикай бязи фикирар

( Эвел 3-нумрада )

Кьилдин уьлчмеяр яз ганвай “кьват — сила” ва “кьват авай — сильный” гекъигин (168 ч.). Гьа са вах­тунда авторди гафарганда къуват гафни гузва.

Къ.Акимова гьа са манада кIан хьун глаголни гузва ккан хьун — ни, верччи “сладкий” гафни верцIи гаф ва икI мад.

И жуьредин “хешил” арадал атунин себеб, чна фикирзавайвал, илимдин къайдаяр кваз такьун я.

Гафар кьве (гьатта пуд) жуьреда ишлемишунни тади гьалдин ва гьахъсуз меслят я. Литературный чIа­ла вариантрин кьадар жезмай кьван тIимиларун къайдаламишунин чкадал, авторди четинвилер арадиз гъизвай рекьер теклифзава.

Гафарганда хвех гафни гузва, кьилдин макъала яз, адан нугъатдин фонетический вариант хвях гафни, гекъ.: “хвех — ядро ореха”, “хвях 1 — орех  хвях  2 — ядро ореха” (314 ч.). И гафари, вариантри сада-сад, дуьз туширда (вариантди) дуьзди лишанламишун лазим тир. Ихь­тин вариантарни нугъатрин талукьвилер гьисаба кьуртIа, гафарган пара артух жезвайдини автор­диз течиз туш. Ихьтин четин месэлаяр арадай акъудун патал, чи фи­кирдалди, агъадихъ къалурнавайвал ганвайтIа, пис жедачир:

хвех бот. 1) ядро, сердцевина 2) диал. орех

хвях кил. хвех

Гъиле авай гафарганда ихьтин кьве гафни гузва: “ччаланбар 1 — водоворот” ва “ччаланбар — 2 волна над рекой” (344 ч.). Эхиримжи орфографиядин словарда анжах чиланбар  къалурнава.

Лезги чIаланни урус чIалан словарда маса къайдада ганва:

чиланбар (-ди, -да, -яр) 1) неровность на поверхности реки (образованная подводным препятствием); 2) коряга

чаламбар (-ди, -да, -ар) диал. омут

Эгер и гаф автордиз гьакI, вичи кхьейвал, гун дуьз аквазвайтIа, ада лишандалди (ссылка яз) адан вариант, орфографиядин словарда кьабулнавайвал, гьамни къалурна, гана кIандай, мес.: чаланбар кил. чиланбар, ва эхиримжидаз вичиз талукь тир манаярни.

Чна гьисабзавайвал, и гафар сад-садан вариантар я, гьабурун манаярни мукьва я.

Лагьана кIанда, и жуьредин чпин къурулушдик [нб] сесерин кIватIал квай гафара гьа и сесерин уьлчме рахазвайбуру пIузаррин [б] сесинин таъсирдикди [мб] хьиз сивяй акъуд­зава. Анжах орфографияда са чкадал -нб-, масанал -мб- кхьин къайдаламишнава.

Гекъигин ихьтин гафар: анбер, бенбецI, денбеден, дунбукьул, зинбил, канбар, къанба, тенбек, туьнбуьгь, тIанбул, ченбер, чиланбар, чунбур (абур инал  орфографиядин эхиримжи словарда ган­вайвал къалурнава). Малум тир­вал­­, абур гзаф дуьшуьшра къурулушда [мб] аваз сивяй акъудзавайди я, мес.: тIанбул ягъун лугьу­дайла тIамбул ягъун [тIамбул йагъун].

Ибурухъ галаз сад хьиз, агъадихъ гузвай гафаризни килигин (абурни орфографиядин словарда гьатнавай саягъда къалурнава): гуьмбе, гуьмбет, гьамбал, гьамбалвал, гьамбар, гьамбархана, къумбак, къумбар, къумбарвал, къумбардаказ, лембеки, памбаг, самбар, сумбат.

И гафарикай гзафбур маса чIа­ларай кьабулнавай гафар я, гележегда абурни словарра гьикI гуда­тIа, фикир хъувуна кIанзавайди я. Инал чун а месэладикай гегьеншдиз рахун кутугнавач.

Кьилди гаф хьиз ишлемиш тийиз­вай, анжах ибарайра менфят къачузвай уьлчмеярни Къ.Акимова­ са бязи дуьшуьшра гафар хьиз гузва, гекъ.: “ццуквал (цуккал) на кортачках” (333 ч). И уьлчме (цуквал) кьил­ди ишлемишзавайди туш, ам лезги чIаланни урус чIалан словар­да авай къайдада ва пIузар­ла­миш хьанвай сес квайвиляй транскрипцияда аваз гана кIанзавайди тир, мес., икI: цуквал [цуккоал]: цуквал ацукьун “сидеть на корточках; присесть”.

Словарда хци келимайриз, дурумлу ибарайризни чка ганва. Гьа са вахтунда, лексический уьлчмедиз элкъвенвай, гафарин мана къалурзавай ибараяр, и жуьредин уьлчмеяр чеб хкягъунин, абур гунин жи­гьетдай бегьем суалар арадал къвезва. Месела, гафарганда “хвех — ядро ореха” макъала гузва, кIани­кай­ словардин кьилдин уьлчме яз “хвех такьадай гафар — пустые слова” (314 ч.) гузва. АкI хьайила, ам кваз арадиз атанвай къене хвех авай итим  уверенный в себе, сильный мужчина, правильный человек; хвехуьн яд кул. закуска (орех, чеснок и теплая вода) вучиз гуз­вач­тIа, суалар арадал къвезва.

Месела, мад: “таран къиб — жа­ба” (276 ч.) макъала ганва, амма вучиз ятIани “таран кьиф зоол., ди­ал. желтогорлая мышь” ганвач.

Ибур бинеда тар гаф аваз арадиз атанвай лексический уьлчмеяр­ я. И гафунин словардин макъала икI ганвайтIа жедай: тар [ттар]  (-ци  [цци], -це  [ццэ], -ар) 1) бот. дерево; тар югъурун  потрясти дерево; ~циз акьахун залезать на дерево; верхьи тар  берёза; гийин тар  граб; гъверши тар  клён; гъулцин тар  липа; жумун тар  айва; ичин тар  яблоня; машмаш тар  абрикос; ма­къун тар  ольха; мегъуьн тар  дуб; нарат тар  сосна; пипин тар  бук; хатрут тар  тутовник; къавахдин тар  тополь; цуцун тар ясень; цIве­лин тар верба; ива; пIирен тар  священное дерево 2) запор, задвижка, засов (деревянный); рикIи­нихъ тар вегь закрой дверь на засов; см.тж. тIуб à  айвандин тар перекладина на балконе; гам храдай ~ар спец. станок для тканья ковров; таран кул метла; таран кьиф зоол. диал. желтогорлая мышь (букв. дерева мышь); таран къиб зоол. жаба; тарцин нет зоол. тля; тарцин туькьуьл деготь; нерин тар анат. переносица; симин тар телеграфный столб; кьулан тар анат. позвоночный столб, позвоночник; хребет; чхрад тар спец. деревянный брусок (часть прялки); са ~цикай там жедач погов. один в поле не воин (букв. из одного дерева лес не получится); ~циз кукI­вай акьахун делать все шиворот навыворот, быть непоследовательным (букв. лезть на дере­во с макушки); кIарасдиз кьил же­да, ~циз — кIукI у бревна начало, у дерева крона; фан ~цяй аватун лишиться куска хлеба.

И жуьредин, чпел фикир желбзавай ва дуьзар хъувуна кIанзавай дуьшуьшар ина кьадардилай артух хьанва. Эгер чIала авай вири хци келимаяр, гафунин мана авай ибараяр ганвайтIа, гафарган виш сеферда артух жедай. Им, чна гьисабзавайвал, хъсан кIвалахни же-дай. Амма авторди вучиз ятIани садбур гузва, садбур гузвач?

Глаголдин буйругъдин формаярни гьакI я: са бязибур гузва, са бязибур — ваъ, гекъ., ина къалурнавай алаж, алад ва ина гьат тавунвай алтад, алукI ва мсб.

Гьа са вахтунда, и жуьредин га­фарганра составной глаголар ви­ри къалурун чарасуз я, месела, ге­къиг гъиле авай гафарганда гьат та­вун­вай “дибдин” глаголар тир капI авун, азаб гун, азбагьди кьун, бада фин, батинда ягъун, кек ягъун, кьеж гун, кьияр атун, кьур акъа­тун­­ ва мсб. Идалай алава, и ктабда­ вучиз ятIани куьмекчи хьун глаголди арадиз гъанвай вишералди сос­тавной глаголар гьатнавач, гекъ.: абур­суз хьун, азад хьун, ази­ят­дик хьун, акъваз хьун, аламат хьун, ацукь хьун, бабли хьун ва мсб.

Вири и месэлайри и ктаб илимдин истемишунрив кьан тийидайвал туькIуьрнавайди субутзава.

Макъалайра гафарин манайриз гузвай таржумайрикни гъалатIар кума, гекъ.: уфтан — смелый, уфтан хьун — одержать победу (299 ч), ццуквар (чуквар) — новорожденный ребенок (333 ч.), шилесар (шилесир, силесар) — балкон (372 ч.), кIаванз “неочищенный рис, хъиртиш — вена, хъиртIиш — жила (325 ч.), цкIлам — кусочек огня (333 ч.), кьуьнтераг 1 — человек в порванной одежде, кьуьнтераг 2 — западня, силок (176 ч.) ва мсб.

Чи фикирдалди, инал ганвай га­фа­риз ихьтин манаяр хас я: уфтан большой поклеп, цуквар  диал. пелёнки; цукварик квайди кафан­дикни жеда — горбатого могила исправит (букв. то что в пелёнках, бу­дет и в са­­ване), шилесир диал., спец. специально изготовляемое из кожуры некоторых растений сред­ст­во для ремонта дорог, улиц (см. ­тж. къир; асфальт); кIаванз бот. сорняк (растет, где просо); хъиртиш диал., анат. жила; соединительная ткань; им як хьанач хьи, им вири хъиртишар я это же не мясо, а одни жи­лы; цкIлам диал. искра (см. тж. цIел­хем); кьуьнтераг 1) чучело 2) силок 3) костыль 4) подлокотник 5) диал. (карчаг.) лук (орудие).

Гекъиг гьакIни шаклу абалди-ибалди — отойди-подойди, абатхийир хьайиди — добрый, аватун — падение, бадгьаваяпопусто ва мсб. “Зими неспелый парень” гафунин макъаладин ва таржумадин гъавурда гьикI акьун лазим я?!

И гафаргандин лайихлувилерикай сад яз ана муькуь словарра гьат тавунвай хейлин гафар къейд ийиз кIан­завай. Абурун кьадар гзаф я. Мес.­, гекъ.: абуш — тамада; апашта­ — апостол; авташ — жизнь; байт — язык; бешер — человек; бешерият — человечество; гъетягъ — хашпара, кIава — обмен местами; кIават — поч­ка; кIавру — горлица; кIажи — горький­; кIаза 1. — деревянный поднос, 2. -боль­­шое блюдце, 3. — дуршлаг; кIа­зарпаб — сказочный персонаж ва мсб­.

Анжах кIелзавайда гьасятда “абур гьинай я?”, “вуч гафар я?” ха­бар­ кьун мумкин я. Нугъатринбур яз хьайитIа, зарар авач. Анжах абур гьи нугъатдай ятIа, къалурун лазим я. Туь­кIуьрнавай гафар ва я тарихдин чешмейрай къачунвайбур яз хьайи­тIа, анал (цIийи) ва я (тарих.) лишан эцигна гана кIанда. И къайдаярни гафарганда авторди вилив хуьзвач. Гекъиг гьакIни: азадперес — свободо­любивый, азадстан — свободная страна, аксидар — выступающий про­тив, аярханум — красавица, бушцав — космос; буйругъкъули — исполнитель приказов, бушчка — пустота; алитасалигь — высшее образование; агъадуьне — кладбище; агъадене — потусторонний мир; гарпаб — быстрая женщина, гъерикI зар — элегия, гьаркъаган — ежедневник ва мсб.

Туьрк чIалан гаф тир ва вични, къейд авуна кIанда, чи халкьди иш­лемиш тийизвай “алтун  — золото” гаф и гафарганда хьунални кIел­завайди тажуб жеда, им “ватанпересвал” жезвач эхир.

Гьа са вахтунда, и гафарганда гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемишзавай гафарни тIимил амачиз туш, гекъиг: имидсвас (амма­ ими гаф ава); виж “давление” (гекъ.: ивиди виж къачун “артериальное давление”, виж-виж къачун “бурлить”); цкIлук кул. “сорт хлеба в виде пирога (изготавляемый из особого сорта полбы)”; цIаркал разг. “малыш; маленький”; уфт межд. выражает боль, усталость; уфт алахьун, уфтдал хьун отду-ваться, вздыхать; яралма бот. “топинамбур, земляная груша” (иерусалимский артишок, подсолнечник клубненосный); кIамайди “еще не хватало” (адаз кIамайди машин къачун тир “не хватало ему еще машину брать”), кIамай кьван нареч. разг. “вволю; всласть; без огра­ничения; сколько влезет; сколько хо­­чется, безгранично” (кIамай кьван ава есть хоть отбавляй); кIа­ма/ кIа­мукьун 1. “не хватать, недоставать” (перемдиз зур метр парча кIа­мукьна “для платья не хватило пол­метра материала”; ги­ла адаз са кIвал­ кIама “теперь ему не­достает только дома”); кIаму­кьун 2. “еще хотеть, еще желать; еще лю­­бить (заз яд кIама “я еще хочу пить”), тарар [ттарар] мн. (ед.ч. тар) спец. “станок для тканья ковров”, таравигь [ттарави`гь] рел. “намаз после ночной молитвы” (ком­плекс молитв, ис­пользуемых во время поста, месяца Рамазан, гекъ.: таравигь капI “намаз после ночной молитвы”); ачIичI (мумкин я ам кIачIичI гафунин вариант хьун) “много” (цIи чуьхверар ачIичI хьана — яни гзаф хьана), чIакьчIакь “сорт винограда с красными гроздьями” ва мсб.

Ибурни вири “дибдин” гафар я. Дибдин гафар гузватIа, хсуси лезги -вал суффиксди арадиз гъанвай вири гафар вучиз авачтIа, суалар арадал къвезва, месела, ина кIан­дайвал нареч., лезгивал ва маса гафар авач. Маса чIаларай кьабулнавай гафарик -вал суффикс акал хьана арадиз атанвай гзаф гафарни авторди фикирдикай хкуднава, гекъ.: хсусивал авач (амма хсусият ина ганва).

Омонимар тир гзаф гафар гузва, амма инани къайдадивай къерех хьун виле акьазвай гьакъикъат хьанва. Месела, “любовь” мана авай кIанивал ганва, амма гьа и кIалуб авай наречие кIанивал “так, как хочется, как заблагорассудится” авач: ада вичиз кIанивал дуьнья гьалзава “он живет так, как ему хочется”; кIанивал хвейи аялдикай бала жеда погов. “избалованный (воспитанный так, как он хочет) ребенок — несчастье”.

Гъиле авай гафаргандай аквазвайвал, хейлин гафарин фонетический вариантар гун, иллаки ну­гъат­рин, авторди адетдиз элкъуьрнава. Абур кьилдин словарный макъала яз гузвай дуьшуьшар тIи­мил туш. Анжах абурукай кьилинди хкядайла, автор гзаф дуьшуьшра ягъал-миш жезва, гекъ.: авела (авеле) — прежде; аваш (ч) — нет, нету (?); акейла — поэтому; балагь — несчастье; баркут — упрек; батIли — петли; баъли — черешня; бегем — неужели; жамаат — общество, народ; кIагьаб — лодыжка, кIазри (кIизри) — рыба ва мсб. Иллаки литературный чIалан, вични къайдаламиш хьанвай, вири халкьди кьабулнавай вариант кьулухъ авуна, нугъатдин вариантдиз кьилиндаз хьиз рехъ гун дуьз туш.

Авторди “Сифте гафуна” ихьтин гафар кхьизва: “Чна сифте яз (цIар чна чIугунва — Н.А.) туькIуьрнавай “Гафаргандин” мурад хайи чIалан вири девлет — вири нугъатра дуьшуьш жезвай дибдин гафар (маядин гафар — генофонд) кIватI хъувун, абур халкь рахадай тегьерда кхьин ва урус чIалаз элкъуьрун я”.

Гьелбетда, нугъатдин гафар ви­ри кIватIна кьилдин ктаб яз акъудун­ фадлай гуьзлемишзавай кар я. Абур кIватIна сад садахъ авун чIа­лан­­ илимдин кьилин везифа хьана кIанда. Лезги чIалан нугъатар ахтармишуни, чируни чи чIалан тарихда кьиле фейи метлеблу вакъиаяр, чIалан вилик финиф, адан гьерекат, чпелай аслу хьайи къенепатан къанунар ва гьакI чи чIалан са кьадар маса делиларни ачухардай мумкинвал гузва. И жигьетдай ну­гъатрин делилрихъ авай метлеб лап важиблуди я.

Нариман Абдулмуталибов,
филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент