Бакуда «ЛекIерин кьвалал касарин­ муг» тIвар алай са затI чапдай акъатнава. ЧIехи кIалубдин, кIеви жилдер алай, вичин къене Къуба патан ЭчIе хуьруькай 300 чина кхьенвай кьисаяр авай са затI ятIани, ам чапдай акъудайбуру ахьтин шейэриз лезгийри лугьудайвал адаз «ктаб» лагьанвач, вучиз ятIани, «улуб» лагьанва. А затIунин автор Азербайжанда яша­миш жезвай Абир Тагьиров я, вичин тахаллус яз Абир ЭчIехви къалурзавай. А затI чапдиз гьазурай ксари адан кьетIенвал ихьтин гафаралди къейднава: «Авторди вичин хуьруькай кхьенвай и улуб вичин хуьруьн нугъатдал кхьенва».

Зи фикирдалди, къе, «демократия» гъалиб хьанвай девирда, гьар са касдиз неинки вичин хуьруьн нугъатдал, гьакIни вичин магьледин, вичинни вичин папан «нугъатдал» гьихьтин хьайитIани затIар кхьидай ихтияр ава, гьелбетда, абур чапдай акъуд­дай пул жувахъ аваз ва я масада гузваз хьайитIа.

Эгер винидихъ тIвар кьунвай Бакуда­ акъат­навай затI, ам чапдай акъудайбуру къейдзавайвал, адан авторди вичин хуьруькай вичин хуьруьн нугъатдалди ва вичин хуьруьнвияр патал, рикIе авай фикирдиз табий хьана, масадан хатур тахана ва масадаз зиян тагана кхьенвай затI яз хьанайтIа, а затI патал садазни туьгьмет авун герек тушир, я а затIуникай ягьанатар авун дуьз къведачир.

Амма заз ван хьайивал, а затIунин «пре­зентация» автордиз, вучиз ятIани, вичин хайи хуьре ваъ, Дагъустандин меркезда ийиз кIанзава. Им акI лагьай кар жезва хьи, автордиз са вичин хуьруьнвийриз ваъ, вири лезгийриз вичи Бакуда акъуднавай затIуналди са вуч ятIани лугьуз кIанзава.

И кар чир хьайила, вичи-вичиз, лезги чIалан къайдайриз килиг тавуна, «эчIехви» лугьузвай эчIехуьруьнви Абир Тагьирова туькIуьрнавай затIунихъ галаз таниш хьана. Ам туькIуьрнавай тегьердихъ авай аламатар акурла, адан авторди авунвай кардин кьетIенвал тек са вичин хуьруьн нугъатдалди ам кхьин туширди заз чир хьана.

А затIунин мад са кьетIенвал адан сифте чинрай якъин жезва. Адан сифтегьан пуд чина «ктаб» гафунин еринда «улуб» гаф, «автор» гафунин еринда «кирам» гаф, «интеллигент» гафунин еринда «экуьинсан» гаф ва лезги са хуьрени ишлемиш тийизвай «раизм» ва «Алуп» гафар гьалтзава.

ЭчIе хуьруьн нугъатдикай багьна ва далда кьуна, автордини адаз куьмек гайибуру чпин «улубдиз» сухнавай и аламатдин­ гафар а затIунихъ авай малумар тавунвай кьетIенвилерикай я. Бес а гафар, я ЭчIе хуьруьн нугъатда, я маса лезги чIалан нугъат­ра авачир, автордиз гьинай гьат­нава?

«Экуьинсан» гаф эхиримжи йисара Бакуда туькIуьрнавай, гьелбетда, автордин хайи хуьруьн нугъатда авачир гаф я. («Экуь инсан» гаф арадал гъунин себебдикай чна агъадихъ ихтилат хъийида).

«Раизм» гаф рагьметлу литератор       Ф. Ба­­далова куьгьне Албаниядин халкьа­рин диндиз тIвар гун патал, са бинени авачиз, туь­кIуьрай термин я, я тарихдин, я фольклордин пешекарри кьабул тавур, гьелбетда, ЭчIе хуьруьн нугъатдин гафарик квачир.

Чун чпикай рахазвай амай «улуб», «кирам» ва «Алуп» гафарикай лагьайтIа, эхиримжи 30-35 йисан лезгийрин тарихдикай хабар авай ксариз а гафар акъатай чка чида. Абур, лезги чIалал «дегь заманада» кхьен­вайди я лагьана, 1993-йисуз бейхабар­диз майдандиз акъатай са тапан ктабда авай, ахпа вичиз адан терефдарри «Алупан улуб» тIвар ганвай. А терефдаррин арада Фейзудин Нагъиев, Ризван Ризванов, Муьзеффер Меликмамедов ва маса литераторар авай. Дуьз лагьайтIа, са шумуд йис идалай вилик абурукай сада — Ф.Нагъиева, гила вичин тIвар Абир Тагьироваз «улуб» акъудиз куьмек гайибурун сиягьда авай, а «Алупан улуб» майдандиз акъудуник вичин пайни хьайиди ва ам тапан ктаб тирди Интернетдин чинра хиве кьунай.

Филологиядин пешекаррикай рахайтIа, абуру вирида сад хьиз а ктабдал, тапан ктабдал хьиз, хъуьруьнар авунай. Винидихъ къалурнавай адай къачунвай пуд гафуни ам хъуьруьнриз лайихлуди тирди къалурзава. А гафарикай садни лезги гафарин морфемайрикай (гафарин мана авай кIусарикай) лезги чIалан къайдайрив кьадайвал арадал атанвайбур туш.

Кьан чна «улуб» гаф, вич «ктаб» лагьай чIал я лугьузвай. Тапан ктабдин терефдарри ам лезги чIала авай «ул/вил» ва «ли» гафарикай арадал атанва лугьуз тестикьарзава.  Амма и тестикьарунихъ са бинени авач: сад лагьайди, «ли» гафунихъ лезги чIала «ири гьайвандин хам» келимадин мана ава, амма ири гьайванрин хамар дуьньядал алай са халкьдини са девирдани ктабар туькIуьрун патал ишлемиш авурди туш, ктабар гьамиша куьлуь гьайванрин хамарикай ийизвайди тир; кьвед лагьайди, а гафунихъ гьинай атана -б суффикс галкIун хъувунатIа, садавайни лугьуз жезвач.

«Кирам» гафни, вичихъ «автор» гафунин мана ава лугьузвай, лезги чIалахъ галаз са алакъани авай гаф туш, адан гелер я лезги чIалаз мукьва чIаларани авач, ам вичихъ «чIехи рикI авай» келимадин мана авай арабрин «карим» гафунин гзафвилин кьадардин кIалуб я.

«Алуп» гафуникай лагьайтIа, ам лезги «алпан» (инсан телеф, къирмиш жедай чка) гафуникай лезги чIалан фонетикадин къайдаяр течидай кcари туькIуьрнавай гаф я, вучиз лагьайтIа, лезги чIала л, у ва п сесер Алуп гафуна авай къайдада санал гьалтун тежедай кар я.

Къенин юкъуз а «Алупан улуб» тапан ктаб, ада авай «куьгьне» гафар тапанбур тирди течир са савадлу касни, са «экуьинсанни» лезгийрин арада, заз чиз, амач.

«Алупан улубдин» тапанвал ашкара яз,  ада авай гафар  чпин эсерра ишлемишун­ са бязи авторри давамарзаватIа, и кар а ксари виридаз ашкара хьанвай чиркинвилел дамах авуниз ухшар я. Зи фикирдалди, и кар «экуьинсанриз» кутугнавай кIвалах туш, зун и кардин гъавурда акьазвач…

Кардин кьил гьикI яз хьайитIани, тапан­ ктабда авай тапан гафар, ЭчIе хуьруьн ну­гъат­дин гафар багьна кьуна, «улубда» тун адан виридалайни еке кьетIенвал туш. Адан кьилин кьетIенвал вуч ятIа «улубдин» авторди кхьенвай и гафари къалурзава: «…жи миллетдин пара паяриз, вири лезги районрин (КIеле, КцIар, Исмайил, Кьвепеле, ва мад икI)  «кворум» авачиз, тади-мажал, са цIыд кас кIватI хьана куьревийри 1938-йисуз кьабулай «лезгинский литературный язык»дин чIанавилер аквазва. …и Гуьнедин нугъатдин литературадин чIал жи экуьинсанрин парабуривай кьабул жезвач».

И цитатадай аквазвайвал, а «улубдин» кьилин кьетIенвал ХХ лагьай асирдин сад лагьай паюна лезги литературадин чIал къайдадик кутур алимрикайни литераторрикай авторди ийизвай ягьанатар ва абурал ийизвай хъуьруьнар я. И кар «улубдин» автордини адаз куьмекар гайибуру, са бинени авачиз, ийизва.

Сад лагьайди, 1938-йисуз «лезгинский литературный язык» «кьабулайди» туш, а йисуз къе чна ишлемишзавай алфавит, гьукуматди тестикьарна, кардик кутурди я.

Кьвед лагьайди, лезги литературадин чIал куьревийри «кьабулайди» туш, ам Кьуьч­хуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва маса шаирринни ашукьрин эсеррин ва лезги халкьдин яратмишунрин бинедаллаз арадал атанвайди я. Дуьньяда­ са халкьни авайди туш, адан нугъатрин векилар кIватI хьана, «кворум» аваз, вири ну­гъатрай хуш хьайи гафар хкяна, гьабур вичин литературадин чIалан гафар я лагьана тестикьар авур. Гьар са халкьдин литературадин чIал арадал атанва а чIалан са нугъат­дикай, виче авай гафар лугьудай вариантар вири амай нугъатра авай вариантрин кьадардилай тIимил тир (урусдалди: «вариативность»). Лезги нугъатрин арада Гуьне патан нугъат, вичел 40 хуьре са жуьреда рахазвай, «вариативность» виридалай­ тIимил авай нугъат я. ГьакI хьайила, адакай лезги литературадин чIалан бине хьанва.

Пуд лагьайди, лезги кхьинрин чIалан къайдаяр тайинар авурди 1938-йисуз туш. А кар ийиз Москва шегьерда кIелзавай лезги студентри 1925-йисуз тешкилнавай кIва­тIалди башламишна. А кIватIалдин кьиле авайди куьреви тушир, ахцегьви Гьажи­бег Гьажибегов тир. Гьа ахцегьвиди тир 1930-йисара лезги литературадин чIалан къайдаяр тайин хьунин кардик виридалайни еке пай кутурди. Ам алим тир. Адаз чизвай гьа са гаф хуьруьн «гуьне» пата са жуьреда, «къуза» пата маса жуьреда сиверай акъудзавай Ахцегьрин нугъатдикай лезги литературадин чIалан бине тежедайди, адан бине вичин «вариативность» вири нугъатрилай тIимил тир Гуьне патан нугъат­дикай жедайди. ИкI арадал атанвай лезги литературадин чIал патал, вичин бинеда Гуьне патан нугъат авай, а ахцегьвиди вичин чанни гана…

Гила чун винидихъ гъанвай цитатади къалурзавай «улубдин» кьилин кьетIен­ви­ликай ваъ, ада авай са бязи аламатдин гафарикай рахан. Кабала шегьердин тIвар яз, са лезги хуьрени, гьабурун арада аваз ЭчIе хуьрени ишлемиш тийидай «Кьвепеле» гаф анай аквазва. Лезги чIала авай кьве дибдикай ибарат тир гафара «кьвед» гаф анжах эхирда -д сес ва я адан вариантар тир -т ва -ч сесер аваз гьатда (мес.: кьве(т)хверар; кьве(ч)хел). «Кьве-пеле» гафуна хьиз -д/ -т/ -ч галачиз «кьве-д» гаф лезги чIала маса гаф арадал гъун патал ишлемишзавач.

А «Кьве-пеле» гафунихъ мад са аламат ава. Ада «пел» (дагъдин кукIваз мукьва хур квай чка) гаф секинвилин сад лагьай падеждин кIалуб тир «пеле» жуьреда ава. Амма лезги чIалан къайдайри тIварцIе гаф, асул падеждин кIалубдилай гъейри, маса кIалубда аваз хьун кьабулзавайди туш. И карди «Кьве-пеле» гаф чIалан гъавурда авачир ксари туькIуьрнавай тапан гаф тирди къалурзава. ИкI хьун аламат жедай кар туш, эгер чна рикIел хкайтIа, а гаф тапан «Алупан улубдай» акъатнавайди.

Бес вучиз Бакудай тир авторди, гьуьжет­ни чIугуна, а тапан гафар вичин «улубдик» кутунва? Чидач. Белки, гьахъ тиртIа лезги чIалан зурба пешекар яз хьайи, гила рагьметдиз фенвай Агьмедулагь Гуьлмегьамедов,  са къад йис идалай вилик къунши рес­публикадиз фена хтайла лагьай, бес Бакуда лезги литературадин кьвед лагьай чIал туькIуьрзава.

Амма са халкьдиз литературадин кьве чIал тежедайди савадлу вири ксариз чида. Са халкьдиз кхьинрин кьве чIал хьун — им халкь кьве патал пай хьана куьтягь хьанва лагьай чIал я.

Зи фикирдалди, Абир Тагьирова туь­кIуьр­­навай затI халкь кьве патал паюнал гъидай затIарикай сад я. Ихьтин фикирдал зун ада вичин «улубда» къалурнавай чешнейри ва ийизвай теклифри гъизва. Ада чаз, чешне яз, гьикI «патав гвай халкьари­ чпин чIалар, алахъна, патан гафарикай михь­за­ватIа» къалурзава ва вичи гьакI «михьнавай» са-кьве гафни чаз теклифзава.

Ада лезги чIал «интеллигент» гафуникай «михьна», адан чкадал «экуьинсан» гаф тек­лифзава. «Интеллигент» гаф гьеле Цицеронан девирда латин чIала авай intelligentia гафуникай хьанва. А  гаф чпин культураяр вагьшивиляй акъатнавай вири халкьарин чIалара ава. Анжах азербайжанвийри чпиз «интеллигент» гафунин эвез яз ziyalı гаф туькIуьрнава, вич ziya (экв) гафуникай хьанвай ва вичин мана «экуьди» тир. Гила чаз Европадай атанвай «интеллигент» гафунин чкадал азербайжанвийрин жуьреда «экуьинсан» лугьун теклифзавай ксариз идалди вуч лугьуз кIанзава? Чи чIал, азербайжанвийрин чIалан къайдайрал амал авуна, дегишара лугьузвани? Вучиз ачухдиз лугьузвач? Абуру чаз, Европадин, урусрин культураяр туна (теркна), туьркверин культурадин гуьгъуьна гьата лугьузвани?

Аквадай гьаларай, гьакI я. ТахьайтIа, вучиз ада лезги чIалаз урус чIалай атанвай «проблема» ва «генетика» терминар (гафар) лезги чIалал ганвай текстина азербайжанвийри эхиримжи йисара кхьиз башламишнавай жуьреда «проблем» ва «генетик» гафар хьиз кхьизва? А терминар чаз азербайжанвийри чирайди туш эхир…

Куьрелди, пара фикиррик акатзава, Бакуда чапдай акъатнавай Абир Тагьирован «улуб» кIелайла. Ихьтин затlар халкьдин гегьенш къатариз чукlуриз кlанзавайбурукай тайиндаказ лугьуз жеда: я абур филологиядин рекьяй са чирвални авачирбур я, я абур чlал чириз кlанзавай жегьил несилрин кьилер какадарзавайбур. Гьатта фикирдиз ихьтин суални къвезва: яраб ихьтин ксар чакай, лезгийрикай, чуьнуьхарзавай, чинебан­ ниятар авайбур ятlа? Вуч хьурай абурун къаст, макьсад?

Ахьтин, чпи лугьузвайвал, лезги литературадин чIал кьабулиз тежезвайбурун вилик пад чна вахтунда кьун герек я. Вучиз лагьайтIа, лезги кхьинрин чIал, са бязибуру лугьудайвал, «верхнее» образование авай ксаривай я «михьи» ийиз жедайди туш, я ам «михьи» хъийидай мумкинвални, вахтни къенин лезгийрихъ амайди туш. Анжах чал бубайрилай агакьнавай къайдада ам яргъалди хуьз алахъайтIа, жеда…

Мансур  Куьреви