(Эвел — «Лезги газетдин» 32,33,34-нумрайра. Эхир)

Сайтда и макъаладин сифте паяр агъадихъ галай ссылкайрай кIелиз жеда:

Лезги Гьамди (I пай); Лезги Гьамди (II пай); Лезги Гьамди (III пай)

ЦIун арабаяр

Гьамдиди ракъурай кIеретIар ­Дер­­бентдай Кьулан вацI галайнихъ къвезвай рекьин элкъвей чкадиз мукь­ва­ чуьнуьх хьана. Ина абуру, сер­фе гьатун кумазди, са араба кьуна, тамуз тухвана кIанзавай. Кьвед лагьай юкъуз­ ихьтин серфе гьатна. Аваранви Сер­кера нубатдин араба алатайдалай ­кьулухъ рехъ хуьн Асваран хиве туна, Ави­зан кIеретI адаз куьмек гун патал игьтиятда хвена. Инаг ягъунар авун па­тал къулай чка тир. ТIимил къуватралди чапхунчийрин са шумуд къат пара къуватар кукI­вариз жедай. ГьакI ятIани лезгийри ягъунриз рехъ гана кIанза­ва­чир. Ягъунри монголар уяхардай.

Хурушум хьайила, Серкеран ниятди кьил кьуна. ГьикI ятIани, са арабадин­ чарх хкатна. Адахъ галаз къвезвай ях­цIур кас кьван монголар яракьар туна, ял ягъун патал чилел ацукьнавай. Са шумуд кас чарх туьхкIуьриз алахънавай. Ихьтин макъам мад гъиле гьат тийидайди кьатIай Серкера вичин кIеретI­дихъ галаз садлагьана чапхунчийриз басрух гана. Монголрин кьил-кьилел хкведалди лезгийри абур турунай акъудна. Араба тамуз ялна, мейитар чуьнуьхарна, рехъ душманди кьатIун тийидайвал гуьнгуьна хтуна.

Арабадиз килигайла, Серкера ам зурба яракь тирди гьасятда кьатIана. Ада Гьамди и кардикай хабардар авуна.­ Гьамдиди мадни кьве кIеретI ра­къурна­, адавай, чка-чкадал акъвазна, чапхунчийри байих тийидайвал арабаяр са-сад­ терг авун тIалабна. ГьакI хьана. Лезгийри цIувад йикъан къене чапхунчийрин 40-далай виниз арабаяр тергна. Эхирни кьецIи Тимура арабаяр гьикI агакьнатIа чирун патал савдагаррин ­пе­кер алукIнавай вичин яхцIурни цIуд кас кьван аскерар Кьулан вацI галайнихъ ра­­къурна. Лезгийри абур садни сала­мат­диз ахъайнач. Са вахтундилай и кардикай хабар хьайи Тимурленг пехъи хьана. Тарихчийри кхьизвайвал, Дербентдин патарив вичин залан яракьарни аскерар квахьнаваз акур пачагьди цIийи кьилелай дагъвийриз басрух гун кьетIна. (Килиг: К истории Дагес­тана. Запись Инкачилау. РФ ИИЯЛ,      ф. 1, оп. 1, д. 378).

Пехъи хьанвай чапхунчи

Тимурленга вири кьушун кIва­чел къарагъарна. Вичихъ гзаф хъел акатнавайди, вич алцурарнавайди кьа­тIай пачагьди лезгияр чилин винелай тергда лагьана. И гафар лагьана­тIани, ада мукъаятвал хвена. Адаз лезгийрихъ галаз­ женг чIугун вучтин кар ятIа хъсандиз чизвай. Гьавиляй тадаракар гьазурна, серфе гуьзетна лезгийрал вегьин къарардиз къачуна. (Килиг: Тизенгаузен В.Т. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М.-Л., 1941. Т. II, с. 186).

Ингье Хиркисдин агьалиярни муь­тIуьгъ тежез акур кьецIи Тимура ви­чин крар масакIа туькIуьрна. Ада сифте хиркисвияр кукIварна, ахпа лезгийрал вегьедайвал хьана. Хиркис (са бязи чеш­мейра адан тIвар Хиркас хьиз къалурна­ва — М.М.) душмандин вилик хъсандиз гьазур хьанвай. Гьавиляй ина ягъунар са шумуд юкъуз давам хьана. И хуьре ва къунши Ирхан кIеледа кьиле фейи вакъиайрикай тарихдин са чешмеда икI кхьенва: “Хуьр кьуна, анжах са магьле [кьун тавунвай] амукьна­. Вини кьиле авай и чкада абурун эмирарни реисар — таватийал ва арнахурал (ибур феодалвилин титулар я — М.М.) чуьнуьх хьанвай.­ Мусурманривай (монголривай — М.М.), кьве вацран вахтунда ягъунар авунатIа­ни и магьле кьаз хьанач. Эхирни дуьнь­яй­рин гьаким­ чIехи Аллагьдин куьмекдалди анаг кьуна. Мусурманри ислам кьабулайбурук кянач, амайбур вири яна кьена.

Ирхандин (аваррин хуьр — М.М.) агьа­лийри монголрин хура акъвазун файдасуз тирди кьатIана ва гъавиляй чпин эмирарни реисар яна кьена. Бухнаб дереда ислам кьабулна, пачагьдин лувак хьун патал чпин векилар адан кьилив ракъурна. Абурун султан Ирхандай Кил­бах вилаятдиз катна. Адаз инин агьа­лийри вичиз куьмек гудай хьиз хьана. Амма Ахалл дереда кьиле фейи ягъунра мусурманри султан яна кьена ва ам [адан мейит], гьакI­ни адан женгинин юлдашар [абурун мейитар] вацIуз вегьена”. (Килиг: К истории Дагестана. Запись Инкачилау. РФ ИИЯЛ, ф. 1, оп. 1, д. 378).

И вакъиадилай гуьгъуьниз Тимурленга дяведиз физвай рехъ тирвал вири хуьрерал вегьена. Вичин аксина экъечIай хуьрер кьиляй-кьилиз чукIур­на, агъзурралди инсанар яна кьена. МуьтIуьгъ хьана, ислам кьабулай агьалийривай налукар кIватIна. Мад гъилера, кьил хкажна, вичиз акси экъечI тавурай лугьуз, чкадин жемятриз чIехи зулумар авуна. (Килиг: Алиев Б.Г., Шихсаидова Р.С. О маршруте похода Тимура в 1395-1397 гг. через Дагестан.//Учён.зап. ИИЯЛ, т. ХХ (сер. обществ. наук). Махачкала, 1970). Ахпа ада лезгийрал вегьена, абурун куьк хкудда лагьана. Амма адан ният кьилиз фенач…

Кьилиз тефей ният

Лезгияр михьиз терг авун патал 100 агъзурдав агакьна кьушун кIватIай кьецIи Тимура кьве кардиз талукь яз мукъаятвал хуьзвай. Сад лагьайди ам тир хьи, чапхунчийрин цIун арабайрин кьадар тIимил хьанвай ва лезгийриз абурукай чеб гьикI хуьдатIа чизвай. Са гафуналди, гила цIун арабайрикай архайин хьана кIанзавачир. Кьвед лагьай­ месэладини адак гзаф къалабулух кутазвай: адан аскеррихъ лезгийрихъ хьтин женгчи руьгь авачир. Гьавиляй чапхунчиди Хиркис хуьруьн са магьле кьун патал кьве варз вахт серфнай.

Сад лагьана басрух гудай, душмандихъ галаз эхирдалди женг чIуг­ва­дай лезгийрихъ галаз ягъунар тухун пачагьдиз са шумуд уьлкве кьунилай че­тин тир. Анжах кьисасчивили адан акьул вахчунвай, гьикI кIантIани хьурай, лезгияр тергда лугьузвай.

Тимуран кьушундин кIвенкIве авай кIеретIар Кьулан вацIун кьерез агакьиз-агакь тийиз, лезгийрин цIапанрай абурал къванер къвана. Вилик ва кьулухъ катиз кIанзавай аскерар дагъвийри хьелерив тергна. Монголри тамар галайнихъ физ рикI авунач, гьавиляй абур дере тирвал гьуьлуьн кьерез экъечIиз алахъна. Амма Гьамдидин кьушунди инани абурун рехъ атIанвай. Лезгийри душман пуд патахъай эл­къуьрна юкьва тунвай. Агъзурралди аскерар квадарай кьецIи Тимур, вичин кьушун кьулухъ чIугуна, Дербентдин патавай хьиз, гьуьлуьн кьерез экъечIу­низ мажбур хьана. Амма и рекьени ам секиндиз тунач. Йифиз Ахцегь, Кьурагь ва Хив пачагьлугърин кьушунри монголриз басрух, абуруз гзаф зарар гана. Кьулан вацIун кьерез къведалди монголри цIуд агъзурдалай гзаф аскерар квадарна. ВацIун кьере мадни цIапанри абуруз аман ганач. Гьеле ягъунрик кьил кутун тавунмаз, къад-къанни цIуд агъзур аскер квадарай кьецIи Тимур вуч­датIани тийижиз амай. Лезгийри адаз мумкинвал гузвачир. Пачагьдиз ягъунрик кьил кутунилай гъейри, маса рехъ амачир. Мад гъилера лезгийри ам чпиз кIандай чкадал чпиз кIандайвал ягъунрик экечIуниз мажбурнавай. Им акI лагьай чIал тир хьи, дагъвийрин тактикади монголар кIанз-такIанз кIаник кутада­.

Са шумуд юкъуз кьиле фейи женгера Тимуран аскерар лезгийрилай цIудра артух телеф хьана. Вичел хирер­ хьанвай Гьамдиди эхирдалди кьушундиз регьбервал гузвай. Дяведин цIуд лагьай юкъуз адан ният кьилиз фена. Гьуьлел гужлу лепе къарагъунни, лезгийрин тамара чуьнуьх хьанвай кIеретI­ри ва вилик жергеда авай кьушунри саналди монголрал гьужумна. Абурни  гьуьл галай патахъ катна. Агъзурралди чапхунчияр гьуьлуь гьасятда туькьуьнна. Идалай кьулухъ Тимуран аскерар генани руьгьдай аватна. Лезгийри лагьайтIа, женг къвердавай къати авуна. Абуру монголрив Кьулан вацIа­лай элячIиз тунач. ВацIалай элячIиз кIан­­з­авай душмандин балкIанрал алайбурун кIеретIар, кьер тирвал эгъуьннавай гьяркьуь ва дерин хандакIриз аватиз, терг хьана.

Вичивай сакIани вилик физ тежезвайди акур Тимура, хурушум хьайила женг акъвазарна. Пакамахъ экуьн яралай пачагьди вичин кьушунар кьулухъ чIугуна. И ягъунрилай кьулухъ са шумуд йис алатайла, архиепископ Иоани де Галонифонтибуса вичин “Дуьнья кьатIунин ктабда” кхьейвал, лезгийри монголар акI кукIварнай хьи, Тимурленга вичин кьушун кьулухъ чIугуна, дяведилай гъил къачун патал эмир ганай. Гуьгъуьнлай Лезги Гьамдиди и чIе-хи гьалибвал вичин “Уфтанвал” шиирда гегьеншдиз раижнай.

Лезги Гьамдидин пуд шиир

Женг чIугу!

Диде кьена, диге амач лагьайтIа,

Буба кьена, чилер гумач лагьайтIа,

Гьал гьикI хьурай чIехи Лезги эллерин,

Усал яз, лагь, гъуцариз гьикI эверин?

Къарагъ кIвачел, алукI кьеркьер1,

Тур яхъ гъиле, хьана кIвенкIвер2.

Усал жемир, я акIу3,

Женг чIугу!

__________

1 кьеркьер — дяведин пекер

2 кIвенкIвер — женгчи

3 акIу — лукI

Къарагъ лугьуз

Уьзбек хандин пехъи тIекьер1

АтIуз ава халкьдин рекьер.

Са кьилихъай ягъиз, гатаз,

Лезги эллер кIевера тваз.

 

ЧIехи вацIун2 кьер хуьз ава,

Яракь кьурдан пер хаз ава.

Тарашзава элдин малар,

ЦIаяр ягъиз, кузва кIвалер.

 

ЧукIурзава лезги хуьрер,

Экъис хьанва вакIан кIирер.

Виле кьурди кьаз, кукIвариз,

Элкъуьрзава эл лукIариз.

 

Лезги Гьамди и гьал акваз,

Хьанва хилан3, яракьар гваз.

Къарагъ лугьуз ава элдиз,

Чи къул хуьдай чIехи мелдиз.

__________

1  текьер — аскерар

2  ЧIехи вацI — Самур

3  хилан — гьазур

Мусурманар хьухь лугьузва

Я кIвал уьцIей Могъолдин хан,

На халкьариз цIай гана хьи.

Уьзбек лугьур пехъи шейтIан,

Чи хуьрериз кIай1 хьана хьи.

 

Ягъиз, рекьиз аял, диде,

ЧукIурзава Лезги диге.

Жезвач лугьуз вичиз муьтIуьгъ,

АтIанва хупI адан нуьтIуьгъ2.

 

Чун чукуриз чи чилерай,

Къариблухриз квахь лугьузва.

Виликан дин вегь гъилерай,

Мусурманар хьухь лугьузва.

__________

1  кIай — зулум

2  нуьтIуьгъ — кьарай

Муьзеффер Меликмамедов