Лезги гамар хурунин тарих чируниз талукьарна тамам 7 йисуз (2018-йисалай башламишна) кьиле тухвай илимдинни ахтармишунрин кIвалах, «Лезгинское ковроткачество: XIX-XXI» монография, И.М. Яралиеван ва «Возрождение Дербента» фондунин куьмекдалди алай йисан эхирра чапдай акъатда.
Амма чкайрал, лезги районра, ахтармишунрин кIвалахар акьалтIнавач. Сир туш, халкьдин квахьнавай гьар гьи сеняткарвал кIвачел ахкьалдариз хьайитIани, сифтени-сифте адан идеологиядин ва илимдинни тежрибадин диб арадал хкунилай башламишун лазим я. Маса рехъ авач. Гьа ихьтин мягькем дибдал амай вири затIарни алава хъувуна кIанда. И месэлаяр кьилиз акъудун патал, чпихъ гамар хурунай еке тежриба авай устадар хьиз, лезги гамариз хас тир техникадинни художественный кьетIенвилер чирунал машгъул пешекарарни герек я. Чи арада гене хъсан пешекарар гьеле амазма — Бесен Багьаутдиновна Нуьгьова ва Бесира Мегьамедрасуловна Мусаева. Абурухъ галаз зун 2020-йисуз таниш хьана. Абурукай газетдани кхьенай.
Ахтармишунрин проектдив зун 2018-йисуз эгечIна. А чIавуз чи халкьдин арада, гамарин тарихдиз итижзавай ксар хьиз, и темадай чапнавай макъалаярни санани авачир. КIусни екез къалурун туш, лугьуз жеда хьи, зун и жигъирда сад лагьайди хьана. За кIвалах куьгьне гамарин шикилар галаз гъвечIи макъалаяр кхьинилай башламишна. Ахпа монография патал, чкайрал фена, материал кIватIунив эгечIна. За и рекьяй устадар жагъурзавай, абурукай дикъетдивди делилар кIватIзавай. 2018-йисуз Ахцегьа заз Марифат Мамедова жагъана, гьайиф хьи, гьа йисуз ам рагьметдиз фена. Санал кIвалахунин планарни кьатI хьана. Вичин ери-бине КцIарай тир, алай вахтунда Дербентда яшамиш жезвай зи таниш, виликдай гамар хразвай ва куьгьне гамар цIийикIа туькIуьр хъувунал машгъул хьайи устIар Сева Бабаевади заз КцIарай тир Бесира Мусаева къалурна. Амма а чIавуз КцIара заз ам жагъаначир, яшамиш жезвай чка са гуж-баладалди жагъурна. Анжах 2020-йисуз залай адахъ галаз таниш жез алакьна.
Лезги гамарин ахтармишунрин проект сад-садахъ галаз сих алакъада авай кьве хилез пай хьанва: лезги гамунин мектебдин проект ва сеняткарвилиз талукь илимдин ахтармишунар.
Дуьз гъавурда гьатун патал лугьуз кIанзава хьи, виликдай авай адетдин гамар хурунин (традиционное ковроткачество) ва советрин девирда артелра хразвай гамарин жуьреяр чара авун лазим я. Абурун арада еке тафават ава, кьвед лагьайди халкьдин сеняткарвал туш. Чи виликан вичихъ техникадинни художественный жигьетдай еке къимет авай жуьре квахьнава. Гьа и жуьре кIвачел ахкьалдарунал чна 2018-йисалай инихъ кIвалахзава.
Бесира Мусаева 1954-йисуз дидедиз хьанатIани, багъри ва мукьва-кьили дишегьлийривай — дидедивай, бадедивай халайривай ам къадим къайдадай (техника) гамар храз чириз агакьна. Абурун арада еке тафават ава. Советрин девирда лагьайтIа, гамар регьят къайдадай хразвай. Лезги районра яргъалди кьиле тухвай ахтармишунрин, чIехи яшара авай дишегьлийрин, советрин девирда гамарин фабрикайра кIвалахайбурун суьгьбетрин, гьа гьисабдай яз, уьмуьрдин сифте паюна фабрикада кIвалахай, экспортдиз ва сюжет авай гамар храй 6-разряддин мастер Б. Мусаевадин рикIел хкунрин нетижада кваг ягъунин къадим, лезги гамарин еке къиметлувал авай техника са жуьреда арадал хкиз алакьна. Гьа икI, советрин девирдал къведалди храй чи гамарикай са вуч ятIани чируналди, квахьнавай искусство гьи тегьерда арадал хкидатIа фикирар са бубат ачух хьана. Идакай монографияда галай-галайвал кхьенва.
Гамар хурунин къадим техникаяр арадал хкун и пешекарвал кIвачел ахкьалдарунин виридалайни важиблу пай я. Маса жуьреда халкьдин виликан искусстводиз мукьва жез алакьдач. Гьа са вахтунда месэлади, и пешедай тежриба ва къадим техникаяр чир хьунихъ галаз сад хьиз, къадим гамарин ва халичайрин художественный жигьетдай къиметлувилин гъавурда акьунни истемишзава. Кьилинди ина халкьдин къадим искусстводихъ авай мукьвавал, ам рикIивай кIан хьунин гьисс я. Чи халкьдин машгьур устадриз (Зубейда Шайдаева, Хадижат Султанова, Марифат Мамедова, Фатима Агъамирзаева) гам хурун кIвалах хьиз тушир, абурувай и пеше галачиз яшамиш жезвачир. Абуру и ва я маса нехиш квахь тавун патал къадим четин нехишрай гамар хразвай, и кар гележегдин несилар патал важиблу ва герек тирди абурун рикIери гьиссзавай. Гамарин къадим вири шикилрихъ, нехишрихъ халкьдин тарихдикай къиметлу малуматар ава. Къадим девирдин гам неинки яшайишда лазим шей, гьакI этнографиядин чешнени я. Гьа икI сифтегьан нехишарни арадал атана, инсандин тIебиатдихъ, чун элкъвена кьунвай алемдихъ ва абур арадал гъанвай Халикьдихъ галаз авай руьгьдин мукьвавилин бинедаллаз нехишда, дегь девиррилай башламишна, чи йикъарал къведалди халкьдин генетикадин код гьатнава. Гьаниз килигна, иллаки къадим девиррин гамар хурунин сеняткарвал арадал хкана, рангар хкудун патал агъзур йисар идалай вилик ишлемишай къайдайрикай менфят къачуна кIанда.
2022-2023-йисара чун Бесира Мегьамедрасуловнадихъ ва Бесен Багьаутдиновнадихъ галаз лезгийриз гамар хурунин мектеб (кIелунинни производстводин центр) ачухунин лазимвал авайвилин фикирдал атайла, и кIвалах дуьз рекье тваз алахъна: гьа сифтедилай башламишна, художественный рекьяй виниз тир еридин ва конкуренцияда иштиракиз алакьдай искусство арадал хкиз чалишмишвална. ГьикI хьи, алай девирдин базардин векъи шартIара акатайвал хранвай шейинихъ къимет жедач. Виниз тир еридин шейэр арадал гъун патал теорияни тежриба чирдай махсус мектеб герек я. Ам и сеняткарвал арадал хкунин карда асул бине жеда.
Чна мектебдин проект арадал гъана. Лезги районрин кьиле авай ксар ва меценатар адахъ галаз танишарунин къарар кьабулна. Кьилин месэлайрикай сад адаз гьукуматдини фикир гун тир.
Лезги районра авай чIавуз, материал кIватIунихъ галаз сад хьиз, зун храз чизвай дишегьлийрин суракьдани хьана. Абурукай гзафбур чахъ галаз неинки рахаз, гьакI чи инструктаждай проектда кIвалахизни гьазур тир. Хуьрера жегьил вахтара гамар храй цIудралди дишегьлийри, эгер чпив гъалар, гамар храдай тарар, нехишар вугайтIа, майишатдин кIвалахривай азад вахтунда и сеняткарвилел машгъул жедайди лагьана. Гзафбуру чпин рикIелай фенвайди, рикIел хкун герек къведайди хиве кьуна. Гзафбурун рикIел гам рушун аламачир. Гьавиляй хуьруьз инструктор атун, и кIвалах кьилиз акъудун тIалабзавай, гележегда чпиз и карни чир жедайвал. И тIалабунри чаз гамар хурунин сеняткарвал кIвачел ахкьалдарунин лазимвал авайди мадни субутарзавай. Гьа икI, чна кIвалахиз кIанзавай, чпин дидейривай, бадейривай храз чирнавай, амма производствода и рекьяй тежриба авачир дишегьлийрин сиягь туькIуьрна. И сеняткарвал чпиз хъсандиз чир хьуниз абуру итижзавай. И дишегьлийриз чна Бесира Мегьамедрасуловнадин регьбервилик кваз чирвилерни тежриба къачудай мумкинвал гун пландик кутунвай. Гьа са вахтунда абуруз тежриба чирдай мадни са кас желб авун фикирда авай (Хив райондин Хъукьварин хуьряй тир дишегьлидихъ галаз ам са йисуз Ахцегьиз атана, чирвилер гунин икьрар кутIуннавай. Зун лагьайтIа, а чIавуз Махачкъалада халкьдин сеняткарвилерин колледжда Айбике Шагьбановнадин кьилив гам храз чириз физвай). Сифтедай абурал гъвечIи шейэр хурун тапшурмишдай. Бажарагъ авайбурал ахпа чIехи шейэр хурун ихтибардай. Сад-кьве йисалай абурун арада чпи масабуруз чирвилер гуз алакьдайбурни пайда жедай. Абуру мектебдин пешекарри арадал гъанвай кIелунинни методологиядин пландин бинедаллаз мектебда чирвилер гун давамардай. Жуван роль заз и мектеб тешкилунин, чирвилеринни методологиядин план гьазурунин крара аквазвай. И мектебдин бинедаллаз чна инструкцияр ва нехишарни галаз гъвечIи пособияр туькIуьрун, гьакIни флешкайрал видеотарсар акъудун пландик кутунвай. Абур лагьайтIа, уьлкведин гьар са пипIе чи миллетдин векилрин арада чукIуриз жедай.
Шерибан Пашаева
(КьатI ама)
