Расул Даштиевич Даштемирован — 110 йис

Намуслу дагъви, бажарагълу пешекар, алим ва тешкилатчи тир

Виш йисаралди “ксанваз”, са дегишвални авачиз, са мални кьве хеб хуьз, авай са ник цаз, гьа са тегьерда яшамиш жез хьайи чи дагълух хуьрер Советрин властди ахварай авудна, абуруз цIийи уьмуьр хгана. Мек­тебар ачухна, халкь савадлу авуна, кIел-кхьин тийижирбурун сиве мез туна, гьар са рекьяй хъсан пешекарар, чкадин кадрияр гьазурна, хуьруьн майишат илимдин би­нейраллаз виликди тухуз эгечIна. Гьа икI, илимни зегьмет, шей гьасилун, илимни тежриба санал агудна, еке агалкьунарни къазанмишиз алакьай сифтебурукай сад гъу­гъанви  Даштемиров  Расул  Даштиевич  (1910-1983) тир.

Такабурлу Кетин дагъдилай агъуз, ракъини датIана жумартдаказ ишигълаван ийизвай берекатлу гуьнедал, тик руьквен кьилел алай дуьзен квай чкадал экIя хьанвай Гъу­гъанрин хуьряй Базар-дуьзи, Шалбуз дагълар, Самур вацIун дере капан юкьван алайбур хьиз аквазва. Хуьруьхъ никIер, хъсан мезреяр, там, мал-хеб хуьдай чIурар гала, барзада ядай векьин гегьенш тIулар ава. Бахчайрин, абукевсер булахрин цин ширинвал вуч я!

Гьа ина 1910-йисан гуьзел майдиз Даштемироврин хизанда дидедиз хьайи бицIек­дал Расул тIвар эцигна. Ам зегьметдал, хайи чилел, тIебиатдал рикI алаз чIехи хьана. ТIе-биат. Жаванди фадамаз кьатIана хьи, чил, тIебиат им ктаб я, кIелна, чирна, адан гъавурдани дуьздаказ акьуна, хийир къачуз, хуьнни авуна кIанзавай. Гьа икI, мектебда чирвилер къачур жаван Дербентдин хуьруьн майишатдин техникумдик экечIун дуьшуьшдин кар тушир.

Ам акьалтIарай 1932-йисуз, бахтунай хьиз, Махачкъалада хуьруьн майишатдин институт ачухна, дерин чирвилер къачунин къайгъуда авай жегьилдикай и вуздин студент хьана. Ашкъи-гьевесдивди кIелзавай ада вуздин общественный уьмуьрда активнидаказ иштиракзавай — Расул Даштемиров пуд лагьай курсунилай эхирдалди инсти­тутдин профкомдин председатель тир. Хъсан  тешкилатчидиз, къайгъудар юлдашдиз гьам муаллимрин, гьам студентрин арада еке гьуьр­мет, авторитет авай.

Студентвилин йисар акуна-такуна акъатна. Къачунвай чирвилер чкайрал карда  ишлемишунин къаст, мурад рикIе авай жегьил пешекар хайи Докъузпара райондиз рекье туна ва райземотделдин  кьилин агрономвиле тайинарна. Гила адан вилик къачунвай чир­вилер карда, кIвалахда ишлемишдай мумкинвилер, гегьенш рекьер ачух хьана. ИкI, кьилин образование къачунвай, гьам техникумда, гьам вузда дерин чирвилер кIватIна­вай сад лагьай агроном райондин вири майишатриз фена, гьина гьихьтин, гьикьван чилер, мумкинвилер, шартIар аватIа, гьина агротехникадин гьихьтин къайдаяр ишлемишиз жедатIа чирна.

Партияди ва Советрин гьукуматди гьам санайи, гьам хуьруьн майишат йигин еришралди вилик тухунин, уьлкве женнет багъдиз элкъуьрунин везифаяр эцигнавай. Расул Даштиевичани районда багълар кутуниз иллаки артух фикир гузвай. Адаз Самурдин дередихъ и жигьетдай лап къулай шартIар (берекатлу яцIу накьвадин чилер, яд, зегьметчи гъилер) авайди виридалайни хъсандиз аквазвай.

Гъугъанрин хуьрелай агъуз Калун участокда хъсан дуьзен чилер ава. Цин патахъай лагьайтIа, вацIай акъудиз тахьайтIани, хуьруьн патав гвай дередай агъуз, булахрин ятар санал кIватI жез, багъдиз гун патал кIамай бес кьадар михьи яд авахьзава, марфар къвайила, мадни гзаф жезва. ИкI, 1939-1940-йисара Р.Даштемирова хайи хуьруьн Орджоникидзедин  тIварунихъ галай колхоздин гьа и усчастокда сифте багъ арадал гъана. Гьар жуьре сортарин ичер, чуьхверар, къенси машмашар дадмишиз, кьакьан бегьерар акваз, агьалияр, гьакI къунши хуьреринбурни, гзаф шад жезвай.

Гьич рикIелай алатдач, хуьре 4-класс куьтягьна, Гъугъандал  5-классда кIелиз физ гьазур хьанвай береда зун ярарикди писдаказ начагъ хьанай. Еке ифин алаз,  са затIни нен тийиз къатканвай зал кьил чIугваз, Гъу­гъанрин чIурай (чи хуьрер са колхоз тир) хиперив гвай чIехи стха Сурхай хтана ахкъатна. Чубандин мишинин чантадай  акъудна, ада зав яргъивал квай са еке хъипи чуьхвер вугана. Адахъай  ахьтин атирдин ни къвезвай хьи, иштягь квахьнавай за ам зурзаз-зурзаз гьасятда тIуьнай. Хвеши хьайи стхади зав сад мад вугана. Ёъ, дарман хьана, акваз­-акваз ифинар алатна, зун сагъ хъжез башламишна. А чуьхверар Гъугъанрин багъдинбур тир. Еке зегьметар чIугуна, а гуьзел багъ кутурбурузни, зун къутармишайбурузни баркалла гьикI лугьудач!..

Гуьгъуьнлай чир хьайивал, чуьхверрихъ, иллаки ширин еке сортаринбурухъ, ифинар алуддай такьат ава, абурук хийирлу гзаф за­тIар ква. Чуьхвердихъай атирдин гьикьван гзаф ни къвезватIа, гьакьван хийирлуни я лугьуда.

Са кар мадни рикIел хквезва. Филерин юкьван школада кIелдай йисара чун, чи хуьруьн ва Чахчарин гадаяр, вацIун кьер кьуна, гьа Гъугъанрин багъдин кIаникай физ-хквезвай. За квез лугьун, дустар, зулун береда чи неррихъ анин ичеринни чуьхверрин атирлу ни гьеле яргъамаз галукьдай. Хиве кьан: ара-бир, гьелбетда, а багъдал чинеба вегьин  тавунани  акъвазиз  жедачир.  Же­гьил-жаванар  тир  кьван.  Тарарин  кIане­ри­кай тIи­мил-шимил кIватIна, кIанин хиле­рилай ­сад-вад емиш атIа­на, къаравулдиз ак­вадалди кьулухъди вацIун кьвалахъ кат хъийи­дай.

Гуьгъуьнлай геж-геж чир хьайивал, а гуьзел багъ арадал гъайиди чилин, инсандин къадир авай камаллу хва Расул Даштиевич Даштемиров я кьван!

Хъсан чешне вилик квай: багъди хъсан бегьерар гуз акур райондин са жерге маса хуьрерин мулкарани хейлин багълар кутуна­. А девирда МТС-рин метлеб лап екеди тир. Алакьунар авай хъсан пешекар — тешки­латчи гила Мегьарамдхуьруьн МТС-дин кIвалах дибдай хъсанарун патал рекье туна. Сифте кьилерай еке зегьметар акьалтнатIа­ни, цIийи чкадални цIийи регьберди лазим вири кIва­лахар кьилиз акъудна: цIийи техника къачуна, МТС кадрийралди таъминарна, цIийи чилер ишлемишуник кутуна, къаналар туь­кIуьр­на, мастерскояр, герек дараматар эцигна, гегьенш уьзуьмлухар, багълар кутуна.

1954-йис. Расул Даштиевичан чирвилер, тежриба,  алакьунар гила Дербентдин тежрибадин станцияда герек атана — ам анин ди­ректорвиле тайинарна. Ина ада къад ­йисуз (та пенсиядиз экъечIдалди), вичиз гьамиша хас тирвал, намуслувилелди зегьмет чIугу­на. Бажарагълу тешкилатчидин регьбервилик кваз тежрибадин станциядин къуллугъчияр тир М.Пейтела, Д.Саидова, С.Муллаева чи шартIара хъсан бегьер гудай ципицIрин “Мускат-Дербентский”, “Слава Дербент­ская”, “Обильный” ва маса сортар арадал гъана. Абур са жерге маса уьлквейрани битмишариз эгечIна. Германияда хьайи са выставкада”Мускат-Дербентский” сортунин ципицIар къизилдин медалдиз лайихлу хьанай. Ина гьакIни кьакьан шпалерриз акъуддай сортарни арадал гъана. Расул Даштеми­ров кьиле авай Дербентдин тежрибадин станциядин бе­гьерлу кIвалах, агалкьунар, тежриба неинки Советрин Союзда, гьакI къецепатан уьлквейрани машгьур хьана. Гьавиляй иниз гзаф чкайрай пешекарар, алимар къведай.

СССР-да кIвенкIвечи тежриба гегьен­шаруниз гьамиша еке фикир гузвай. ИкI, 1965-йисуз ДАССР-дин Совминдин къарардалди хуьруьн майишат илимдин бине­даллаз цIийи къайдада вилик тухуниз куьмекдай зональный комиссиядин совет тешкилна, адан председателвиле Р.Даште­миров тайинарна. И советдин кIвалахдин нетижада (аник М.Пейтел, В.Корнилов, А.Талибов ва масабурни квай) Дагъустанда уьзуьмчивал вилик тухуниз  талукь программа арадал гъана.

Дербентдин  тежрибадин  станциядин коллективдин мад са важиблу агалкьун къейдна кIанда: Р.Даштемиров ­кьиле аваз анин алимри Дербент, Сулей­ман-Стальский, Табасаран, Къайтагъ ва маса районрин цик квачир чилера ципицIар ­бит­мишарунин агротехникадин къайдаяр кардик кутуна. А уьзуьмлухрин ципицIрин ширинвал, гьелбетда, хейлин гзаф я. Идалайни гъейри, фад бит­миш жедай помидоррин, келемрин сортарни арадал гъана, абур Дербент, Мегьарамдхуьруьн районрин са жерге майишатра ишлемишна, къазанжиярни ­хьана.

В.Белинскийди кхьейвал, “Къанажагълу инсанди вичин руьгьда, рикIе, ивида ­же­­мятдин уьмуьр твазва: адахъ рикI кузва, адан тIал-квалрин патахъай дерт  чIуг­вазва, вири сагъ-саламат, хушбахтлу тир­­ла, вичини хъсандиз гьиссзава…”. ЦIийи девирдин халис регьбер яз, Расул Даш­­тиевичани кIва­лах, майишат, илим вилик тухунихъ галаз сад хьиз, идарадин, коллективдин амай месэлайризни датIана ­артух фикир гуз хьана. ИкI, станциядин дарамат цIийикIа туькIуьрна, ципицIар гьялдай цех ремонтна, лаборатория патал цIийи да­рамат, кIвалахзавайбуруз яшайишдин кIва­лер эцигна, гьакI абуруз хсуси кIвалер эцигдай чилер чара авунин къайгъу чIугуна. Гьам кIвалах­дин, гьам яшайишдин шартIар хъсан хьурдавай виридак мадни ашкъи-гьевес акатзавай ва агалкьунарни къазанмишзавай.

Илимни майишат, илимни зегьмет, тежриба сад-садав агудна, кIвалах тешкилнавай, виридаз и рекьяй камаллу меслятар къалурзавай чIехи пешекарди, илимда вичин гафни талгьана тунач: 1968-йисуз ада Но­вочеркасскда Дондин хуьруьн майишатдин институтда уьзуьмлухриз, ципицIрин кьакьан бегьерар къачуниз талукь темадай хуьруьн майишатдин илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена. Тегьенгриз алава ем гуналди, ада ципицIрин ширинвал артухариз ва хкудзавай чехирдин ери хейлин хъсанариз жедайди субутна. Алимдин гъиликай уьзуьмчивал ва майвачивал вилик тухуниз талукьарнавай илимдин 30 кIвалах хкатна.

Р.Даштемирова тежрибадин идарадиз жегьилар желб авуниз, абур вилик кутуниз датIана артух фикир гуз хьана. Камаллу регьбердин девирда Дербентдин тежрибадин станция гьакъикъатда илимдин рекьяй кадрияр гьазурдай макандиз элкъвена. ЦIуд йисалай гзаф вахтунда ам Дербентдин хуьруьн майишатдин техникумдин госэкзаменар кьабулдай комиссиядин председатель яз хьана. КIвалахзавай вири чкайра Р.Даштемиров датIана общественный уьмуьрдин яцIани хьана: партиядин Докъузпара, ахпа Мегьарамдхуьруьн райкомдин  бюродин, гуьгъуьнлай Дербент шегьердин комитетдин член, горисполкомдин депутат, 1956-1975-йисара Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтдин алимрин Советдин член ва икI мад.

Дагъларин уьлкведа хуьруьн майишат вилик тухуниз Расул Даштиевича гужлудаказ рум гана.  Адан намуслу зегьмет Зегьметдин Яру Пайдах, “Знак Почета” орденралди, ДААССР-дин, РФ-дин лайихлу агроном лагьай гьуьрметдин тIварар, муьжуьд медаль, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота “СССР-дин хуьруьн майишатдин лап хъсан пешекар” знак гуналди къейдна. Ам мадни еке ша­багьриз, министрвилени тайинаруниз ла­йихлу кас тир.

“Гьикьван мектебар, институтар ва пансионар хьайитIани, — кхьенай Н.Карамзина, — хъсан бубаяр галачиз хъсан тербия жедач”. Расул Даштиевич, тарифлу регьбер хьиз, гьуьрметлу хизандин кьил, хъсан бубани тир. Адан пуд хцини пуд руша кьилин образование къачуна.

Рухваяр  бубадин рекьяй фена, рушари муаллимвилин пеше хкяна. Даштемировар Дагъустанда (мумкин я — вири Рос­сиядани) хуьруьн майишатдин хилез муьжуьд пешекар ганвай тек са хизан я. Кьве кас — хуьруьн майишатдин илимрин кандида­тар. ЧIехи хва, илимрин кандидат Багьадин Расулович Даш­темирова “Правда” совхоздин директорвиле, ахпа партиядин Мегьарамдхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвиле, РД-дин “Агрохимзащита” центрадин начальниквиле кIвалахна.

2010-йисан августдиз Дербентдин ­Буйнакскийдин тIварунихъ галай куьчеда, уьзуьм­чивални майвачивал вилик тухунин рекье еке зегьметар чIугур бажарагълу тешкилатчи, машгьур алим Расул Даштиевичан экуь къамат, тIвар эбеди авун яз, ам яшамиш хьайи 36-нумрадин кIвалин цлал махсус кьул (плита) алкIурна.  Къадирлу инсанрин рикIелай ам садрани алатдач.

Ш.Шихмурадов