Лезгистанда харапIайриз эл­­къвенвай хуьрер, чи гьисабунралди, виридалайни гзаф Ахцегь районда ава. Фикирдиз Ялцугъар, Филис­къар­, Филифгуьне, Ухулар, Храхар, Ку­­рукI­нар, Мацар, Грар, Лгар, Гъуьгъвезар ва масабур къвезва. Са вахтара инра, чи йикъарин хуьрера хьиз, уьмуьр ргазвай: кIвалерин гурмагърай гум акъатзавай, мис­кIинрай азандин ван къвезвай, рекьерик гьерекат квай, кимерал чан алай.

Бес вучиз и хуьрер етим хьана?­ Вучиз дагъвияр, чпин чIехи бубайрин бинеяр туна, маса мулкарал куьч хьана? Вучиз арандиз эвичIай­бур элкъвена чпин хайи ерийриз хквезвач, абурал чан хкизвач? Ви­ри и крарин асул себеб чкайрал яша­йишдин къулай шар­тIар тахьун­ я. Бегьем рекьер, экв, газ, кIва­лах­дай чкаяр ва маса къулайвилер ава­чирвиляй, дагъдин мишекъат шартIара уьмуьр тухузвай инсанар регьят, хъсан, вири патарихъай дигай дуланажагъдин суракьда аваз, масанриз куьч жезва. Амма гьикьван четин ятIани, яшайишда ацалтзавай вири татугайвилериз дурум гуз, чпин бубайрин чилел яшамиш жезвай жемятар, хуьрер авачиз туш. Ахьтинбурукай сад Ахцегь рай­ондин Фиярин хуьр я.

Фияр лекьрен муказ ухшар я. Гуя акI я хьи, ина яшамиш жезвай дагъвияр гьакъикъатдани лекьер я. Кьакьан дагъдин синел алай и хуьруьн виликай вацI авахьзава. Магьлеяр акьван гуьтIуь ва тик я хьи, ан­рай ула­кьар ерли физвач. Фияз къвезвай машинар вацIун кьере акъвазарзава. Ина тахминан 50 кIвал ава. Мектебдиз физвай аялрин кьадар ту­пIа­рал гьисабиз же­датIани, хуьре юкьван мектеб кардик ква, администрациядин дараматдин вилик дагъдин къайи шагьвардал Урусатдин ва Дагъустандин пайдахри лепе гузва. Хуьре экв ава, анжах газ иниз гьеле агакьнавач. Фиявийри пичера ку­пIар, кIарасар кузва. КIвалерикай рахай­тIа, абур аранда авай хуьрера аквадай хьтин еке балхунар галай, кьакьанбур туш. Асул гьисабдай дагъдин къван­цикай аскIандиз эцигнава. XXI асирдин “няметрикай” ина интернет ава.

Чкадин агьалияр мугьманрал, суьгьбетрал рикI алай, хванахвавилин алакъайриз гьуьрметзавай халис дагъвияр я. Саки гьар са кIвале вирт, хипен ниси, таза як ва маса суьр­сетар ава. Лезги хьрак чразвай фу ина са акьван машгьур туш. Гзаф­буру сачунал чразвай лаваш хьтин кьелечI фу незва. Чкадин агьа­лийри чпин салара картуфар ва маса майваяр цазва. Фиявияр асул гьи­саб­дай хипехъанвилел, малдарвилел ва чIижерхъан­вилел маш­гъул­ я. Хъвадай цин патахъай дар­вал авач. Мисал яз, хуьруьн мис­кIиндин къан­шарда гьакьван къайи, гьамга хьтин михьи яд авахьзавай булах ава.

Фияз чун — зун, “Лезги газетдин” амадагар тир Мурад Мегьамедкеримов, Разим Пирмегьамедов, Мегьамед Алиев и хуьряй тир сеняткар, тарихчи Гуьлогълан (гзафбуру адаз Герман лугьузва) Мамедя­ровахъ галаз сентябрдин вацра хъфенвай. Ахцегьиз кьван рекье къир цанва, анлай винидихъ дагъдин хуьрериз хъфизвай рекьер са акьван тарифдай гьалда авач. Германа ва чун авай улакь гьалзавай Къудрет Рашидова хиве кьурвал, са шумуд йисан вилик авай гьаларив гекъи­гай­тIа, исятда, мисал яз, Фияз хъфиз­вай рекьиз, шегьре лагьай­тIа­ни жеда. Хуьруьв агакьиз са тIи­мил мензил амаз гзафбуруз сейли тагъдин кIалубда аваз эцигнавай куьгьне муьгъ гьалтзава. Адан надирвал адакай ибарат я хьи, муькъуьн бине (къандах) раг я. Яни цал рагал эцигнава. Кьиблепатан Дагъус­тандиз мугьман жезвай туристар и муь­къуьз­ килиг тавуна хъфизвач. Гаф кватай чкадал лагьана кIанда, Фиярин хуьре дагъдин туризм вилик тухудай хъсан шартIар ава: лезгийрин дегь адетар, милли сеняткарвилер чидай агьалийрилай га­тIунна XVII асирда эцигнавай мина­ра галай мискIиндал агакьдалди, ина турист­риз къалурдай надир, фи­кир желбдай чкаяр, затIар гзаф ава.

Германа чаз ихтилат авурвал, адахъ Фиярин хуьре милли кIвал (этнодом) кардик кутадай ниятар ава. И кар кьилиз акъудун патал адаз республикадин туризмдин ва художественный сеняткарвилерин министерстводи малумарзавай конкурсда иштиракна, грант къачудай ният ава. Хъсан фикир я. Къуй кьилиз акъатрай!

Фиярин хуьре сиягьатзавайла, чун лезгийрин машгьур ашукь Ширинан кIвализ мугьман хьана. Чун адан гада Перваз Мегьамедова кьабулна. Суфрадихъ ацукьнавайла ада чаз вичин дахдин уьмуьрдикай ихтилатарна, адан шикилар ва къецепатан хейлин уьлквейрани кваз лезги авазар къугъвай чуьн­гуьр къалурна. Лагьа­на кIанда, чкадин агьалийрин нугъат кьетIенди я. Кьве фияви сад-садахъ галаз рахадайла, кьасумхуьруьнви ва я тахьайтIа кьурагьви абурун гъавурда бажагьат акьада.

Тарихдин чинар тупIалай авурла якъин жезвайвал, Фияр Лезгистандин куьгьне хуьрерикай сад я. Адан бинеяр къадим Кавказдин Албаниядин девирра ава. 1839-йисуз ви­ри­ Самур дередихъ галаз санал Фиярин хуьр­ни Урусатдин пачагьлугъдик экечIна. Гьакъикъи делилри шагьидвалзавайвал, 1907-йисуз фиявийри 155 агъзурдав агакьна куьлуь карч алай гьайванар хуьзвай. 1920-йи­суз ина — мектеб, 1961-йисуз медениятдин кIвал ахъай­на. 1936-йисуз Энгельсан тIва­рунихъ галай колхоз тешкилна.

Гьайиф къведай кар ам я хьи, хуьруьн мис­кIиндин патав гвай вичин­ кьакьанвилел асул гьисабдай 18 метр алай минарадин цларай, къати­ марфар къуникди, сварар атанва. Тарихдин имарат медениятдин ирсиник акатзавай объектрин сиягьда аватIани, гьелелиг талукь идарайри ам авай гьалдиз фикир гузвач. Ри­кIел хкин, и месэладин патахъай чна виликдайни газетда кхьенай. Мукьвара Махачкъалада кьиле фейи са мярекатда РД-дин медениятдин ирс хуьнин рекьяй кардик квай Агентстводин кьил Махач Мусаева къейд авурвал, ихтилат физвай минара цIийи­кIа туькIуьр хъувун ведомстводи кье­тIен гуьзчивилик кутунва.

…Яшайишда жуьреба-жуьре че­тинвилер гьалтзаватIани, фиявияр чпин уьмуьрдал рази я. ЧIехи бу­баяр яшамиш хьайи чили абу­рун ри­кIериз архайинвал, секинвал гузва, къу­лайвал гьиссиз тазва. Белки гьавиляй я жеди абуру чеб алай дагъдин синелай санизни лув тагузвайди…

Мегьамед Ибрагьимов