Зи хуьр КъванцIилар Хив районда куьгьне ва машгьур хуьрерикай сад я. Тарихчийри лугьузвайвал, адан тахминан 1400 йис кьван я. Къадимлувал адан патарив гвай мулкара гьалтзавай къванцин куьгьне памятникрини, цларин амукьайрини субутзава.
КъванцIилрихъ 400 гадив агакьна анжах цадай чилер ава. Гьадалайни гзаф майданар векьин къурухри, тамари, къванцин цIилери-рагари кьунва. Хуьруьн тIварни гьа и тIебии шартIарихъ галаз алакъалу я.
Мад са делил важиблу я: гилан хуьр виликан са шумуд хуьруькай — магьалдикай арадал атанва. Абурун тIварар ама: КIешерхуьр, Къучархуьр, Искерахуьр, Мумадахуьр, Куьрешхуьр, Чепедхуьр, КьветIерхуьр, ЧIимчIирагъахуьр…
Хуьруькай ихьтин риваятни ама: чи мулкара са хуьр, гъуьлягъри гьужумна, терг хьана. Гилани чахъ Гъуьлягърин кIунтI лугьудай чка ава. Ана гзаф гъуьлягъар гьалтда… ЧIимчIирагъа дереда Хамзадин къеледин куьгьне цларин бинеярни гьалтзама. КьветIерин рагарин кIане куьгьне Куьре шегьерни хьайиди я лугьуда. Вири и лишанри хуьруьн еке тарихдикай хабар гузва.
Чина са шумуд дин хьайидини тестикьарзава: бутпересрин, цIуз ибадатзавайбурун, хашпарайрин ва, эхирни, исламдин къанунрал амалзавайбурун.
ЦIуз (Ракъиниз) икрам авурди гилани амай Яран суварин, пешепайрин ва гунийрин адетрини субутзава.
Куьгьне сурарин къванерал аламай атIунри ина фарс ва араб чIаларин векилар хьайиди ва абурун таъсир гилани амайди тестикьарзава. Советрин власть жедалди КъванцIила са мискIин ва медреса кардик квай, кIелун-кхьинни арабдалди тир. И карни девлетлуйрин аялрилай алакьзавай. Советрин властди чаз азадвилихъ галаз санал экономикадин, культурадин, образованидин, яшайишдин амай хилерайни виликди фидай мумкинвал гана.
Хуьруьн 15 тухумди 1932-йисуз СтIал Сулейманан тIварунихъ галай колхоз тешкилна. 1937-йисуз, Хив районда сад лагьайди яз, чина юкьван школа ачухна. Чкадин кадрияр авачиз, Ахцегьай, Ялахъай, Курхуьрелай атай муаллимри кIва-лахна.
1939-йисалай гуьгъуьниз чи школадиз еке десте урус гадаярни рушар — муаллимар атана. Антонина Михайловна, Сергей Вартанович, Паномаренко Татьяна, Белокурова Аня, Нина Федоровна, Аня Горбачева ва маса тIварар чи халкьдин рикIелай гилани алатзавач.
И муаллимрин гъилик кIелай цIудралди аялрикай гележегда чи хуьрер, районар, республика вилик тухвай пешекарар, армия патал хъсан аскерар, офицерар хкатна. Гьажиев Зейнудин, Исаев Муьгьуьдин, Абдуразакьов Ферзиллагь, Айвазов Шабан ва масабур чи хуьре сад лагьай муаллимар яз машгьур я. Гьажибалаев Абдулазиза хуьре сифтебурукай яз кьилин образование къачуна.
КъванцIилрин школа акьалтIарай хейлин жегьилри илимдин рекье чпин алакьунар къалурна. Абурун жергеда илимрин докторар ва кандидатар — къванцIилвияр Хайиров Айдабег, Рамазанов Абдурашид, Рамазанов Абдулкъафар, Исмаилов Исмаил, Агьмедов Зейнудин, межгуьлви Разаханов Мегьамед, цацави академик Мегьамедов Алифенди ва масабур ава.
КъванцIилрин школа акьалтIарай Агьмедов Агьмед Вердихановича — РД-дин лайихлу экономистди — профсоюзрин къурулушда кIвалахзава.
Хуьруьн дамах чи республикадин МЧС-дин кьиле авай генерал Нариман Магьмудович Къазимегьамедов я. Эхь, гьадан куьмекдалди хуьре алай аямдин вири шартIар авай цIийи школадин, участковый больницадин дараматар, спорткомплекс, цIийи мискIин арадал атана. Хуьр аваданламишна. Адаз тарс ва тербия гайи муаллим Агъабегов Агъабег Къафланович хуьре сад лагьай офицер я.
Женгчивилин адетар чав чи бубайрин несилри агакьарна. Ватан хуьз чинай 105 кас фена, абурукай чIехи пай элкъвена хтанач.
Алай аямдин хуьр арадал атуник чIехи пай кутур ксарин жергеда яргъал йисара хуьруьн Советдин ва колхоздин председатель хьайи Исмаилов Абдушериф, участковый больницадин кьиле акъвазай Къалабегов Ляметуллагь, хуьруьн Советдин кьиле хьайи Керимханов Магьмуд (хуьруьз сифте яз машиндин рехъ туькIуьрайди), Керимов Жамалдин (комсомолрин башчи ва колхоздин председатель), РФ-дин лайихлу механизатор Ашурбегов Гьажибег, лап хъсан муаллимар Агьмедова Перизат Гьажиевна, Къалабегова Пакизат Шамсудиновна, Агьмедов Селягь Алимирзоевич (РД-дин Счетный палатадин кьилин инспектор, 1-классдин госсоветник) ва масабур ава.
Хуьре саки вири хизанар гзаф аялар хуьзвайбур я. Ирид дидедиз цIуд ва адалай гзаф аялар хуьнай Игитвилин тIвар ава. Ингье абур: Айвазова Бес (ДАССР-дин Верховный Советдин депутат хьана), Мислимова Къизалтун, Исаева Равият, Исаева Шимия, Къужаева Умужевгьер, Селимханова Шагьзада, Агъабегова Зарият (20 йисуз школадин пионервожатыйвиле кIвалахна). Вири гамар хурунин рекьяй чIехи устадар тир.
Хуьре хъсан хейлин адетрал амалзава. Абурукай сад рагьметдиз фейи ксарин тIварарихъ муькъвер, рекьер, булахар тIуькIуьрун я. Алай вахтунда хуьруьн мулкунал кьилдин ксари туькIуьрна хуьзвай цIудалай виниз булахар хьанва. Гьа тегьерда хуьруьн рекьер, муькъверни хуьзва.
Жегьилрин арада спортдин милли жуьреяр машгьурзава. (Тренер — Агъабегов Айдунбег). Наркоманвал, ичкибазвал, нафакьачивал, ругьанивал авач. Гьарма сад вичин кардал (лежбервилел, малдарвилел, багъманчивилел) машгъул я. Ихьтин чкадай экъечIна масанихъ катиз кIанзавай ксар чаз гьелелиг малум туш.
Шаирди лагьайвал,
“АвачтIани къизилар,
АтIуз вири мензилар,
Яшамиш жен КъванцIила,
Амукьдач куьн кьецIила…”
Агъабег Агъабегов,
РФ-дин образованидин гьуьрметлу работник
